A. A. Xashimov, M. M. Mirxaydarov elektr yuritma

1.3 Elektr yuritma tuzilishi 
Elektr yuritma – bu elektrli yurgizuvchi, uzatuvchi, energiyani 
o‗zgartiruvchi va axborot boshqaruv tuzilmalaridan tashkil topgan texnik tizim 
bo‗lib, u mashina ishchi organlarini harakatga keltirish va maqsadli boshqarish 
uchun xizmat qiladi.
Elektrli yurgizuvchi tuzilma – bu energiyani o‗zgartirib beruvchi 
elektrmexanik tizim bo‗lib, u elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantirib 
beradi. Motorlar hosil qiladigan mexanik energiya (harakat) turiga qarab 
aylantiruvchi, chiziqli harakatlanuvchi, qadamli va titratuvchi turlarga bo‗linadi. 
Aksariyat holatlarda aylanma harakatni beruvchi motorlar qo‗llaniladi.

---

27 
Elektrmotordan mashinaning ishchi qismiga harakatni uzatish uchun quyidagi 
uzatma mexanizmlaridan foydalaniladi: reduktor, transmissiya, tasmali uzatma, 
arqonli uzatma, krivaship-shatunli mexanizm, vint-gayka uzatmasi va x.k.
(1.5 - rasm). Uzatish mexanizmi mexanizmga kirayotgan tezlikning, mexanizmdan 
chiqayotgan 
tezlikka 
nisbati 
ko‗rinishidagi 
uzatish 
koeffitsienti 
bilan 
xarakterlanadi. Nasos, ventilyator kabi ba‗zi bir mashinalarda uzatish mexanizmi 
bo‗lmaydi.
1.5 - rasm. Mexanik uzatish tuzilmalari: a- reduktor; b- tishli-reykali uzatma; 
 c- baraban- arqonli uzatma; d- krivoship-shatunli mexanizm;
e- tasmali uzatma; f- vintli uzatma; g- sharik-vintli uzatma. 
O‗zgartiruvchi tuzilma elektr energiyasini o‗zgartirish uchun xizmat qiladi. 
Bu tuzilmalar elektr uzatmaning ba‗zi parametrlarini (tezlik, aylanish momenti) 
o‗zgartirish (rostlash) uchun ishlatiladi. Masalan, elektr yuritmalar elektr 
tarmog‗idan 50gts chastotaga ega bo‗lgan 220, 380, 660, 6000 va 10 000 V 

---

28 
kuchlanish oladi. Ba‗zi ishchi qismlar uchun esa chastotani yoki tok kuchini yoki 
kuchlanish turini (masalan o‗zgaruvchan kuchlanishdan o‗zgarmas kuchlanishga) 
o‗zgartirish talab qilinadi. Bu holda mos ravishda chastotani o‗zgartirish uchun 
chastota o‗zgartirgichlar, tok kuchini o‗zgartirish uchun transformatorlar hamda 
o‗zgarmas kuchlanish yoki tok kuchi olish uchun to‗g‗irlagichlardan foydalaniladi. 
Odatda o‗zgartiruvchi qurilmalar rostlanuvchi elektr yuritmalarda qo‗llaniladi va 
ular aksariyat holatlarda yarim o‗tkazgichli kuch elementlari – diod, 
boshqariluvchi tristor va tranzistorlar asosida qurilgan bo‗ladi.
Elektr yurgizuvchi uzatuvchi va o‗zgartiruvchi qurilmalar elektr yuritmaning 
elektrik qismidan (manba, o‗zgartirgich, elektrmotor) va mexanik qismi (siljuvchi 
element, mexanik uzatma, mashina ishchi organi)dan iborat kuch kanalini tashkil 
qiladi (1.6 - rasm).