A. A. Xashimov, M. M. Mirxaydarov elektr yuritma

O‘zgaruvchan tok boshqariluvchi o‘zgartgichlari
- ularga yarim-o‗tkazgichli 
chastota o‗zgartgichlari va o‗zgaruvchan tok kuchlanishi qiymatini rostlovchi 
kuchlanish rostlagichlari kiradi. 
Parametrik o‘zgartgichlar
- ularning ishlash asosini aktiv va reaktiv 
elementlardan iborat bo‗lgan elektr zanjirlarda hosil bo‗ladigan tok va kuchlanish 

---

352 
rezonanslari hodisalari tashkil etadi va bunday o‗zgartgichlar kuchlanish yoki tok 
manbalari sifatida elektr yuritmalarda qo‗llaniladi. 
Mexanik uzatuvchi qurilmalar
- elektr motor vali tezligi bilan ishchi mashina 
ijrochi organi tezligini o‗zaro moslashtiruvchi mexanik uzatish qurilmalari 
reduktorlar, shkivlar, transportior lentalari, tasmali va zanjirli uzatmalar, turli 
rusumli muftalar va boshqa mexanik uzatuvchi qurilmalar bo‗lishi mumkin. 
Elektrik va noelektrik o‘lchov o‘zgartgichlari
- elektr yuritmaning elektrik va 
noelektrik ko‗rsatkichlarini nazorat qilish va bu ko‗rsatkichlardan elektr motorlarni 
boshqarish maqsadida qollaniladi. Masalan, tok va kuchlanish transformatorlari, 
taxogeneratorlar, kuchlanish bo‗lgichlar, termoqarshiliklar, termoparalar va o‗nlab 
turdagi o‗lchov o‗zgartgichlari. 
Elektr yuritmalarning tarixiy rivojlanishi - 
elektr yuritmalarning tarixiy 
rivojlanishi elektr mashina ishlab chiqarish va undan unumli foydalanish bilan 
chambarchas bog‗liqdir. Elektr yuritmaning fan sifatida shakllanishi 1880 – yildan 
boshlangan bo‗lsa ham, tom ma‘nodagi rivojlanishi yigirmanchi asrning birinchi 
yarmida shakllandi va tez rivojlana boshladi. Elektr yuritmaning rivojlanishi yarim 
o‗tkazgichlar texnikasi va mikroelektrotexnikaning rivojlanishi va ular asosidagi 
boshqariluvchi o‗zgartgichlar yaratilishi bilan uzviy bog`langandir. Avval 
boshqarilishi oson bo‗lgan an‘anaviy o‗zgarmas tok elektr yuritmalari tez rivojlana 
boshladi. Keyinroq esa o‗zgarmas tok elektr motorlariga nisbatan konstruktiv 
sodda, tannarxi bir necha marta arzon va istiqbo‗lli o‗zgaruvchan tok motorli, ya‘ni 
asinxron motorli, chastotani o‗zgartirib, tezligi rostlanadigan asinxron elektr 
yuritmalarni loyihalash va yaratish ishlari olib borildi.
Elektr yuritmaning ushbu sohasini rivojlantirishda o‗zbek olimi akademik
M.Z. Hamudxonov va uning ilmiy maktabi a‘zolarining chastotani o‗zgartirib 
tezligi rostlanadigan asinxron va sinxron elektr yuritmalarni yaratish va ularning 
statik va dinamik rejimlarining ilmiy tadqiqotlari natijasida erishgan natijalari 
elektr yuritma fani taraqqiyotiga sezilarli xissa bo‗lib qo‗shildi. 
Hozirga kelib zamonaviy elektr yuritmalarning rivojlanishi quyidagi asosiy 
yo‗nalishlarda bormoqda: zamonaviy yarimo‗tkazgichli boshqariluvchi 

---

353 
o‗zgartgichlar va ularni mikroprotsessorli boshqarishga asoslangan komplekt elektr 
yuritmalarni yaratish va ishlab chiqarishga keng joriy qilish; elektr yuritmalarning 
energetik ko‗rsatkichlarini oshirish; tezligi rostlanuvchi asinxron motorli elektr 
yuritmalarning qo‗llanish doirasini tinmay kengaytirish va ularning energiya 
tejamkor ish rejimlarini tahlil qilish va ular asosida energiya tejamkor elektr 
yuritmalarini yaratish hamda ishlab chiqarish qurilmalarini boshqarishga joriy 
qilish; zamonaviy avtomatlashtirilgan elektr yuritmalarni loyihalash, yaratish va 
ekspluatatsiya qilishni uddalovchi yuksak malakali muhandis–texnik va ilmiy 
xodimlarni tayyorlash.