A. A. Shernaev, N. E. Jiyanova

Макроиқтисодий 
талаб 
Макроиқтисодий таклиф 

---

ehtiyojlarini qondirishning umumiy sababiga jiddiy qiziqish bildiradi. 
Uchinchi  qoida  –  bozor  tomonidan  o‗zini-o‗zi  tartibga  solish 
mexanizmi to‗g‗risida. Bu mexanizm tovarlar ishlab chiqarish (tovarlar 
taklifi) va bozor talabi o‗rtasidagi bevosita va teskari iqtisodiy aloqalarni 
o‗z ichiga oladi. 
To‗g‗ridan-to‗g‗ri  bog‗liqlik,  mahsulot  ishlab  chiqarish  (ta‘minot) 
talabni  oldindan  belgilab  beradi.  Bir-biridan  mustaqil  bo‗lgan  barcha 
xususiy  tadbirkorlar,  xaridorlar  ehtiyojlari  (talabi)  bilan  bog‗liq 
muammolarni  mustaqil  ravishda  hal  qiladilar:  nima,  qanday  va  kimga 
ishlab  chiqarish  kerak.  Holbuki,  klassik  kapitalizm  sharoitida,  bozor 
narxlariga  ta‘sir  qila  olmaydigan  alohida  ishlab  chiqaruvchilar,  haqiqiy 
xaridorlarni  va  ularning  so‗rovlarini  bilmasdan  ko‗r-ko‗rona  harakat 
qiladilar. Shu sababli, ishlab chiqarish (ta‘minot) va talab o‗rtasida o‗z-
o‗zidan  rivojlanib  boruvchi  aloqa,  maqsadga  erishish  emas,  balki 
ko‗pincha ―muvaffaqiyatsizliklar‖ni keltirib chiqarishi mumkin. [29] 
Barcha 
tovarlar 
ishlab 
chiqaruvchilari 
bozordan 
ishlab 
chiqarishgacha  bo‗lgan  munosabatlardan  foydalanadilar.  Bunday 
aloqalar  bozor  narxlarining  tizimi  bo‗lib,  doimiy  ravishda  signallarni  – 
talab  va  taklif  o‗rtasidagi  munosabatlar  to‗g‗risida  ma‘lumot  jo‗natadi. 
Ushbu  ma‘lumot  tadbirkorlarning  ishlab  chiqarishdagi  harakatlariga 
o‗zgartirishlar kiritish imkonini beradi:  ular yuqori talabga ega bo‗lgan 
va yanada daromadli bo‗lgan tovarlar ishlab chiqarishga o‗tishadi. 
Bozorning o‗z-o‗zini boshqarish mexanizmi o‗z faoliyatining tarixiy 
chegaralariga  ega.  Bozorda  kichik  va  mustaqil  tovar  egalari  mavjud 
bo‗lsa,  avvalambor  o‗zining  funksiyalarini  to‗g‗ri  bajarishi  mumkin. 
Ikkinchidan,  erkin  raqobatning  rivojlanishiga  bog‗liq.  Uchinchidan, 
bozor  narxlarining  tartibga  soluvchi  roli  o‗zini  to‗liq  namoyon  qilishi 
kerak. 
Biroq  XX  asrning  boshlarida  bozorda  mezoiqtisodiyotning  paydo 
bo‗lishi  va  rivojlanishi  natijasida  to‗liq  inqilob  sodir  bo‗ldi.  Butun  XX 
asr  mobaynida  ishlab  chiqarish  va  muomalada  yirik  korporativ  va 
moliyaviy kapital hukmronlik qildi. Erkin raqobat o‗rniga monopoliyalar 
va  oligopoliyaning  dominant  pozitsiyasi  keldi.  Mezoiqtisodiyot 
subyektlari  sotuvchilar  va  xaridorlarning  xatti-harakatlarini  bozor 

---

tomonidan  tartibga  solish  bo‗yicha  butun  mexanizmni  yo‗q  qilishdi. 
Jahon xo‗jaligining xarobalari timsolida klassik va neoklassik iqtisodiy 
nazariyaning  ko‗plab  olimlari  (eskirgan  qoidalari)ning  umumiy 
kamchiliklari barcha uchun yaqqol namoyon bo‗ldi.  
O‗z-o‗zidan paydo bo‗ladigan bozor iqtisodiyoti yalpi taklif va yalpi 
talabning uzoq muddatli balansini ta‘minlay olmasligi aniq bo‗ldi. SHu 
bilan  birga,  neoklassik  dogma  e‘tiqodiga  ishonuvchilar  uchun  bir  xil 
tushuncha  mavjud  edi:  bozor  tizimi  jamiyatni  inqiroz  va  ishsizlikdan 
qutqara  olmaydi.  Shu  bilan  birga,  bozor  iqtisodiyotida  ―sof‖  va 
―mukammal‖  raqobat  amal  qilishi  inkor  etildi.  Shunday  qilib,  barcha 
haqiqiy ahvolni anglab yetdi: XX asrda ―nomukammal‖ raqobat bor. Bu 
tabiiy,  qonuniy  va  boshqa  monopoliyalarning  keng  tarqalishi, 
oligopoliya  sanoatida  ustunlik  va  monopol  raqobat  rivojlanishini 
anglatardi. 
Nihoyat,  milliy  iqtisodiyot  hech  qanday  davlat  aralashuvisiz 
muvaffaqiyatli  rivojlana  olmasligi  ayon  bo‗ldi.  Yangi  makroiqtisodiy 
tartiblagichni izlash vaqti keldi. 
Shu  tariqa  davlat  chuqur  iqtisodiy  jarlikdan  chiqish  uchun  barcha 
mas‘uliyatni  o‗z  zimmasiga  oldi.  Shunday  qilib,  AQShda  prezident 
Ruzvelt  iqtisodiy  siyosatning  ―yangi  yo‗nalishi‖ni  amalga  oshirish 
uchun  mutlaq  vakolatlarga  ega  bo‗ldi.  Ushbu  kurs  (1933-1938) 
makroiqtisodiyotni  davlat  tomonidan  tartibga  solishning  quyidagi 
tadbirlarini o‗z ichiga oldi:  
1.  Davlat  aholi  omonatlari  xavfsizligini  kafolatlashi  sababli  kredit 
tizimini to‗liq barbod bo‗lishdan qutqardi. 
2.  Pulni  qadrsizlantirish  yordamida  fuqarolar  uchun  qarz  yuki  40 
foizga  kamaydi  (ular  qarzlar  uchun  oldingi  qiymatini  yo‗qotgan  dollar 
bilan hisoblashishdi). 
3. ―Sanoatni tiklash to‗g‗risida‖gi qonun (1933 y.) ―Adolatli raqobat 
kodekslari‖ni  amaliyotga  joriy  etishni  nazarda  tutib,  bu  sotish  bozorida 
taqsimlanadigan mahsulot bahosini ma‘lum darajada belgilab berdi. 
4.  Qishloq  xo‗jaligini  tartibga  solish  to‗g‗risidagi  qonun  (1933  y.) 
fermerlarni  kasod  bo‗lishdan  qutqarish  uchun  qishloq  xo‗jaligi 
mahsulotlari bahosi oshirilishini ta‘minladi. 

---

5.  Ishsizlikni  kamaytirish  maqsadida  hukumat  jamoat  ishlarini 
tashkil qildi. 
6.  Mehnatkashlarning  qashshoqlashuvini  bartaraf  etish  uchun 
maoshni tartibga solish joriy etildi. Birinchi marta eng kam ish haqi joriy 
qilindi  va  eng  kam  ish  haqi  belgilandi.  Davlat  aholining 
qashshoqlashgan qatlamlariga moddiy yordam bera boshladi. 
Amaliyotda  davlatning  inqirozga  qarshi  siyosatining  yuqori 
samaradorligi  isbotlandi.  Shunday  qilib,  1930-yillarda  G‗arbda  milliy 
iqtisodiyotni tartibga solish uchun mutlaqo yangi iqtisodiy mexanizmga 
haqiqatan  ham  inqilobiy  o‗tish  amalga  oshirildi,  bu  hokimiyatning 
ijtimoiy-iqtisodiy 
tizimini 
fojiali 
zarbalardan 
qutqarish 
uchun 
mo‗ljallangan  edi.  Iqtisodiyot  nazariyasining  neoklassik  yo‗nalishi 
bo‗yicha  sifat  jihatidan  boshqa  makro  tartibga  soluvchiga  o‗tishning 
ajralmas qismiga aylandi. 
Taniqli  ingliz  iqtisodchisi  Jon  Keyns  yangi  paradigma,  ya‘ni 
makroiqtisodiy 
muammolarni 
hal 
etish 
namunasiga 
aylangan 
muammolarni shakllantirish nazariyasi va modelini yaratdi. Bu iqtisodiy 
nazariyaning  yangi  bo‗limi  –  bozordagi  stixiyali  vayronkor  kuchlarni 
to‗xtatishga  qodir  makroiqtisodiyotga  va  uning  tartiblagichiga  o‗tishni 
boshlab  berdi.  Keynschilikni  makroiqtisodiy  tartibga  solish  masalasida 
klassik va neoklassiklardan ajratib turadigan yangi tamoyillari qanday?  
Birinchi  tamoyil:  milliy  iqtisodiyotning  tartiblagichi  umuman 
olganda bozor emas, balki davlat sanaladi. 
Davlat  tartiblagichining  bozor  tartiblagichidan  asosiy  farqlari 
quyidagi 1-jadvalda keltirilgan.