A. A. Shernaev, N. E. Jiyanova

Ижтимоий ишлаб 
чиқариш 
Ижтимоий 
эҳтиѐжлар 
Ялпи ижтимоий 
маҳсулот 

---

ta‘minlash kerak: ijtimoiy ishlab chiqarish (uning tarmoq tarkibi); yalpi 
ijtimoiy  mahsulot  (tovarlarning  toifasiga  kirishi);  ijtimoiy  ehtiyojlar 
(ularning turli xil turlarga bo‗linishi). 
Agar  ushbu  nisbatlarga  rioya  etilmasa,  turli  xil  disbalanslar  yuzaga 
keladi.  Bu  yerda  gap  makroiqtisodiyotni  proporsional  rivojlantirishga 
oid  obyektiv  iqtisodiy  qonun  haqida  ketmoqda.  Ushbu  qonun  oddiy 
iqtisodiy  tizim  mavjudligini, odamlar  irodasi  va  xohishidan  qat‘i  nazar, 
ya‘ni  ishlab  chiqarish,  ijtimoiy  mahsulot  va  ehtiyojlarning  umumiy 
miqdori va tuzilmalari o‗rtasidagi o‗zaro mutanosiblikni doimiy ravishda 
saqlab qolish zarurligini aks ettiradi. 
Makroiqtisodiyotning  proporsional  rivojlanish  qonunining  buzilishi 
bizga  ma‘lum  makroiqtisodiy  nomutanosiblik  turlarida  namoyon 
bo‗ladi:
7
 
a)  tuzilmaviy  inqirozlar  (ishlab  chiqarishning  elementar  tarkibi  va 
umumiy ehtiyojlarning nomutanosibligi); 
b)  ortiqcha  ishlab  chiqarish  iqtisodiy  inqirozi  (ishlab  chiqarishning 
umumiy  hajmining  to‗lovga  qobil  ehtiyojlarning  umumiy  hajmidan 
oshib ketishi); 
v)  ommaviy  ishsizlik  (mehnat  bozorida  ishchi  kuchiga  taklifga 
nisbatan talabning kamayib ketishi); 
g) inflyatsiya (pul taklifining ularga talabdan ortib ketishi). 
Bozor  iqtisodiyoti  o‗z-o‗zini  tartibga  soluvchi  va  o‗z-o‗zini 
rivojlantirish  tizimini  aks  ettiruvchi  murakkab  va  doimiy  rivojlanuvchi 
mexanizmdir. Bozor sharoitida iste‘molchilar ham, ishlab chiqaruvchilar 
ham faqat o‗z shaxsiy manfaatlariga rioya qilishadi. 
Makroiqtisodiy  tartibga  solish  milliy  iqtisodiyotni  tashkil  etish  va 
tartibga solishning ommaviy usulidir. U quyidagi funksiyalarni bajaradi: 
millatning butun iqtisodiyotini yagona tizimda birlashtiradi; barcha quyi 
iqtisodiy  aloqalarning  ishlab  chiqarish  faoliyatini  boshqaradi;  ijtimoiy 
ehtiyojlarga  muvofiq  ishlab  chiqarish  tarmoqlari  va  turlari  bo‗yicha 
mehnat  va  ishlab  chiqarish  vositalarini  taqsimlaydi;  yuqori  samarali 
                                                           
7
 
Васильев,  В.  П.  Государственное  регулирование  экономики  :  учебник  и  практикум  для  СПО  /  В.  П. 
Васильев. — 3-е изд., перераб. и доп. — М. : Издательство Юрайт, 2018. — 164 с. 
 

---

boshqaruvni rag‗batlantiradi.  
Makroiqtisodiy  tartiblagich  muayyan  obyektiv  talablar,  ayniqsa, 
yagona  milliy  iqtisodiyot  sharoitida  faoliyat  yurita  boshlaydi.  Bu  kabi 
sharoitlar birinchi marta rivojlangan tovar ishlab chiqarishni va qamrab 
oluvchi  bozorni  yaratadi.  Ushbu  rasmda  iqtisodiy  mexanizmning 
boshlang‗ich turi bozor mexanizmi bo‗lgan. 
Tovar-bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  mahsulotlarning  birja  qiymati 
iqtisodiy nisbatlarning o‗zaro bog‗liqligini ta‘minlovchi o‗ziga xos shakl 
sifatida  xizmat  qiladi.  Shuning  uchun  bozor  iqtisodida  milliy 
iqtisodiyotning  mutanosib  rivojlanish  qonuni  muayyan  shaklda  - 
makroiqtisodiy  talabning  muvozanat  qonuni  va  makroiqtisodiy  taklif 
sifatida namoyon bo‗ladi. 
Makroiqtisodiy  talab  -  bu  jamiyat  a‘zolarining  barcha  ehtiyojlarini 
qondirish  uchun  tovarlar  va  xizmatlar  sotib  olishga  sarflaydigan  pul 
miqdori.  Umumiy  talabning  hajmi  quyidagi  omillarga  bog‗liq:  narx 
darajasi;  aholi  daromadlari;  iste‘mol  uchun  daromadlarni  taqsimlash 
(joriy  talab)  va  to‗planish  (kelajak  uchun  kechiktirilgan  talab);  soliqlar 
(davlatga  berilgan  daromad  qismlari);  davlat  xaridlari  (davlat  talabi); 
kredit muassasalaridan pul takliflari. 
Makroiqtisodiy taklif – ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilarni barcha 
mijozlarga sotadigan tovarlar va xizmatlar narxlarining yig‗indisi. Yalpi 
taklifning  hajmi  quyidagi  omillar  bilan  belgilanadi:  bozor  bahosining 
darajasi;  mamlakatda  ishlab  chiqarishning  potensial  hajmi;  ishlab 
chiqarish xarajatlari darajasi; ishlab chiqarishdan tijoriy foyda. 
Makroiqtisodiy  talab  va  makroiqtisodiy  taklif  o‗rtasida  muayyan 
o‗zaro bog‗liqliklar mavjud.  
Ular yakuniy o‗zaro bog‗liqlik ko‗rinishida namoyon bo‗ladi. 
Butun  bozor  xo‗jaligi  miqyosidagi  tartibga  solish  obyektlari  ikkita 
doiraviy diagramma ko‗rinishida grafik tasvirlash mumkin (2-rasm). 

---

 
    
 
 
 
2.2-rasm. Bozor xo„jaligining makroiqtisodiy nisbatlari 
 
Makroiqtisodiy  talab  va  makroiqtisodiy  taklif  muvozanati  qonuni 
erkin raqobat ustunlik qilgan davrda klassik kapitalizm sharoitida to‗liq 
amal  qila  boshlagan.  Ma‘lumki,  XVIII–XIX  asrlarda  bunday  sharoit 
Angliyada mavjud edi. Milliy xo‗jalikni bozor tomonidan tartibga solish 
mexanizmini  ilk  marta  A.Smit  nazariy  o‗rgangani  tasodifiy  emas,  u 
bozor  tomonidan  tartibga  solish  mexanizmi  to‗g‗risida  uchta  asosiy 
qoidani ilgari surdi va asoslab berdi. 
Birinchi  qoida  –  davlatning  bozor  iqtisodiyotini  tartibga  solishiga 
aralashmaslik.  Ushbu  tamoyil  laissez  faire  ifodasini  oldi.  Xalqlar 
boyligi  haqidagi  kitobda  A.  Smit  mamlakatni  himoya  qilish,  adliya 
idoralari,  muayyan  jamoat  ishlari  va  davlat  muassasalari  (savdoni 
yengillashtirish, uni rag‗batlantirish, ta‘lim uchun) uchun barcha turdagi 
davlat  xarajatlarini  aniq  belgilab  berdi.  Ko‗rib  turganimizdek,  davlat 
xarajatlari  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish  va  iqtisodiy  boshqaruv 
xarajatlarini o‗z ichiga olmaydi. 
Ikkinchi  qoida  –  barcha  xususiy  tovar  va  xizmat  ishlab 
chiqaruvchilarini  jamiyat  manfaati  uchun  harakatga  keltiradigan 
―ko‗rinmas  qo‗l‖  to‗g‗risida.  A.  Smitning  fikriga  ko‗ra,  o‗z  foydasini 
o‗ylaydigan  tadbirkor  ―ko‗rinmas  qo‗l‖  tomonidan  aslida  mutlaqo  o‗z 
maqsadlariga  kirmagan  maqsadga  yo‗naltiriladi.  ―Ko‗rinmas  qo‗l‖, 
albatta,  bozordir.  Har  qanday  muayyan  samarali  talabni  qondirishga 
intilgan  har  bir  tovar  ishlab  chiqaruvchisi  jamiyatning  umumiy