A. A. Shernaev, N. E. Jiyanova

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg„armasi tomonidan 2014-2018-yillarda 
yangi tayinlangan pensiya va nafaqalar soni
104
 
№ 
Ko„rsatkichlar 
2014- yil 
2015- 
yil 
2016- 
yil 
2017- 
yil 
2018- 
yil 
1 
Hisobot davrida yangi 
tayinlangan pensiya 
va nafaqalar jami soni 
163769  183868  225307  257812  298007 
2 
Pensiyalar 
139219  157491 
195 
928 
225317  251894 
2.1.   yoshga doir 
111123  128292  164622 
192 
157 
206 
176 
 2.2.  nogironlik 
13608 
14 564 
15005 
16101 
25304 
 2.3. 
boquvchisini 
yo‗qotganlik 
14488 
14 635 
16301 
17059 
20414 
3 
Ijtimoiy nafaqalar 
24550 
26 377 
29379 
32495 
46113 
 3.1.  yoshga doir 
631 
877 
1802 
2934 
5291 
 3.2. 
1 va 2-guruh nogiron 
(staji yo‗q) 
2028 
2386 
2945 
3821 
7621 
 3.3.  boquvchisini yo‗qotgan 
3148 
3393 
3802 
4267 
4535 
 3.4. 
1 va 2-guruh 16 
yoshdan katta nogiron 
6509 
6299 
6473 
6379 
9660 
 3.5. 
16 yoshgacha nogiron 
bola 
12234 
13422 
14357 
15094 
19006 
 
Bu  esa  oxirgi  yillarda  hukumatimiz  tomonidan  davlat  pensiya 
ta‘minoti  tizimini  isloh  qilish,  uning  mablag‗laridan  samarali 
foydalanish tizimidagi say-harakatlari natijasidir (2-ilova).  
O‗zbekistonda  2019-yilning  1-yanvar  holatiga  jami  pensiya  va 
nafaqa  oluvchilar  soni  3296,8  ming  nafarni  tashkil  qilib,  mamlakat 
aholisining  10,2  foizini  qamrab  oladi.  HelpAge International  xalqaro 
xayriya 
tashkiloti 
tomonidan 
Birlashgan 
Millatlar 
Tashkiloti 
                                                           
104
  Byudjetdan  tashqari  Pensiya  jamg‗armasining  yillik  hisoboti  ma‘lumotlari  asosida  muallif  tomonidan 
shakllantirilgan. 

---

281 
 
hamkorligida  tuzilgan  va  1  oktabr  –  ―Xalqaro  keksa  kishilar  kuni‖da 
e‘lon qilingan Global AgeWatch Index 2014 reytingi natijalariga ko‗ra, 
2050-yilga  kelib,  O‗zbekiston  umumiy  aholisi  sonida  keksa  kishilar 
ulushi 19,4 foizga yetishi taxmin qilingan. 
2018-yilda  Pensiya  jamg‗armasi  tomonidan  fuqarolarga  yangi 
tayinlangan pensiya va nafaqalar jami soni 298007 tani tashkil qilib, bu 
ko‗rsatkich  2014-yilga  nisbatan  134238  taga  ko‗pdir.  2014-2018-
yillarda  o‗rta  hisobda  yiliga  193969  ta  pensiyalar  hamda  31782  ta 
nafaqalar tayinlangan (5-jadval). 
Bunday  holat  Pensiya  jamg‗armasi  tomonidan  fuqarolarga  yangi 
tayinlangan  pensiya  va  nafaqalar  sonining  muttasil  o‗sib  borish 
tendensiyasiga ega ekanligini hamda mamlakatimizda pensiya va nafaqa 
oluvchi fuqarolar sonining ko‗payib borayotganligini ko‗rsatadi. 
So‗nggi  besh  yil  ichida  byudjetdan  tashqari  Pensiya  jamg‗armasi 
mablag‗lari  hisobidan  jami  pensiya  va  nafaqa  oluvchilarning  jami 
aholidagi ulushi 9,7 foizdan 10,3 foizga ortgan yoki 375,2 ming nafarga 
ko‗paygan.  Jami  pensiya  va  nafaqa  oluvchilarning  mehnatga  layoqatli 
aholiga  nisbati  2014-yilda  22,2  foizdan  2018-yil  oxirida  23,0  foizga 
yetgan. Ammo mehnatga layoqatli aholining atigi 4,8 mln nafari yoki 33 
foizi  byudjetdan  tashqari  Pensiya  jamg‗armasiga  majburiy  ijtimoiy 
sug‗urta badallari to‗lamoqdalar
105
. 
Xalqaro  mehnat  tashkilotining  tavsiyasiga  muvofiq,  fuqarolarning 
davlat pensiya ta‘minoti tizimi barqaror faoliyat yuritishi uchun pensiya 
ta‘minoti  tizimiga  sug‗urta  badali  to‗lovchilar  sonining  pensiya 
                                                           
105
  Byudjetdan  tashqari  Pensiya  jamg‗armasining  yillik  hisoboti  ma‘lumotlari  asosida  muallif  tomonidan 
shakllantirilgan. 

---

282 
 
oluvchilarga  o‗zaro  nisbati  4 : 1  darajada  bo‗lishi  ijobiy  holat 
hisoblanadi.  Biroq,  bugungi  kunda  O‗zbekistonda  mazkur  ko‗rsatkich 
amalda 1,5 : 1 nisbatni tashkil qiladi.  
2018-2025-yillar 
uchun 
demografik 
prognozlarga 
ko‗ra, 
O‗zbekiston  aholisi  tarkibida  pensiya  yoshidagi  aholining  ulushi  (1,2 
mln kishiga) ko‗payishi kutilmoqda. Bu esa, o‗z navbatida, byudjetdan 
tashqari  Pensiya  jamg‗armasi  xarajatlarining  mutanosib  ravishda 
ortishiga olib keladi.  
Yoshga doir pensiyaga chiqish uchun murojaat qilgan fuqarolarning 
yillik  soni  2017-yilda  2013-yilga  nisbatan  1,85  barobarga  yoki  95,1 
ming  nafarga  ko‗paygan.  Agar,  yoshga  doir  pensiyani  tayinlashning 
amaldagi  tartiblari  saqlab  qolinadigan  bo‗lsa,  murojaatlar  soni  2025- 
yilga borib 300 ming nafardan ortishi prognoz qilinmoqda. Yoshga doir 
pensiya  tayinlash  uchun  murojaatlarning  yuqori  sur‘atlarda  ko‗payib 
borishiga,  tug‗ilish  darajasi  yuqori  bo‗lgan  (o‗tgan  asrning  50–60 
yillaridagi  ―Bebi-bum‖  davri)  davrda  tug‗ilgan  fuqarolarning  umumiy 
belgilangan pensiya yoshiga yetishi bilan bog‗liqdir. 
O‗zbekistonda  ham  jahon  mamlakatlarida  sodir  bo‗lganidek, 
demografik vaziyatning keskinlashuvi, jumladan, aholi yosh tarkibining 
jiddiy  o‗zgarishi,  ya‘ni  aholi  yosh  tarkibida  keksa  yoshdagi  fuqarolar 
ulushining ortib borishi, aholining o‗rtacha umr ko‗rish davomiyligining 
oshib  borishi  kabilar  pensiya  ta‘minoti  tizimi  xarajatlarining 
ko‗payishiga olib kelmoqda. 
Jahon  bankining  hisobot  ma‘lumotlariga  ko‗ra,  dunyo  bo‗yicha 
2017-yilda 60 yosh va undan yuqori yoshdagilar 962 mln kishini tashkil 

---

283 
 
etib, 1980-yilga nisbatan 383 mln kishiga yoki 1,5 barobarga ko‗paygan. 
Mazkur ko‗rsatkich 2030-yilga borib, 1,4 mlrd ga, 2050-yilga kelib esa 
2017-yilga nisbatan 2 baravar ko‗payishi, ya‘ni 2,1  mlrd kishini tashkil 
etishi prognoz qilingan. 
Bugungi  kunda  umr  ko‗rish  davomiyligi  dunyo  bo‗yicha  o‗rtacha 
71,9  yoshni  tashkil  etadi.  Bu  esa  1990-1995-yillarga  nisbatan  7,3  yilga 
ko‗pdir.  2030-yillarga  kelib,  umr  ko‗rish  davomiyligi  o‗rtacha  73,8 
yoshni,  2050-yillarga  kelib  esa  ushbu  ko‗rsatkich  82,6  yoshni  tashkil 
etishi prognoz qilingan. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, o‗rtacha umr 
ko‗rish  davomiyligi  75  yoshdan  yuqori  bo‗lgan  barcha  mamlakatlarda 
pensiya yoshi o‗rtacha 65 yoshni tashkil etmoqda. 
O‗zbekistonda umumiy belgilangan pensiyaga chiqish yoshi 1956- 
yilda  sobiq  Ittifoq  mamlakatlari  fuqarolarining  pensiya  ta‘minoti 
qonunchiligi bilan belgilangan miqdorda (ayollarga 55 yosh, erkaklarga 
60 yosh) saqlanib turibdi. O‗sha davrning statistikasiga nazar soladigan 
bo‗lsak, o‗rtacha  umr ko‗rish davomiyligi 47 yoshni tashkil etganligini 
ta‘kidlash  o‗rinlidir.  O‗rtacha  umr  ko‗rish  davomiyligi  ko‗rsatkichi 
so‗nggi  yillarda  o‗sish  tendensiyasiga  ega  bo‗lib,  jumladan,  1991-yilda 
ushbu  ko‗rsatkich  66,4  yoshni  tashkil  etgan  bo‗lsa,  2000-yilda  70,8 
yoshni, 2010-yilda 73,0 yoshni, 2017-yilda 73,8 yoshni (ayollarda – 76,2 
yosh, erkaklarda – 71,4 yosh) tashkil etgan.  
Xalqaro  Mehnat  Tashkilotining  ―Ijtimoiy  ta‘minotning  minimal 
me‘yorlari  to‗g‗risida‖gi  102-sonli  Konvensiyasining  26-moddasiga 
muvofiq,  ―belgilangan  pensiyaga  chiqish  yoshi  65  yoshdan  oshmasligi 
lozim  yoki  vakolatli  organlar  tomonidan  mamlakatdagi  keksalarning 

---

284 
 
pensiyaga  chiqish  yoshini  belgilashda  ularning  mehnatga  layoqati 
hisobga  olinishi  zarur‖.  Demak,  Xalqaro  Mehnat  Tashkilotining 
talablariga  ko‗ra,  dunyo  bo‗yicha  pensiyaga  chiqish  yoshi  65  yoshdan 
oshmasligi  maqsadga  muvofiq,  ammo  bunda  keksalarning  mehnatga 
layoqatliligidan kelib chiqib, bu yosh oshirilishi ham mumkin. Bugungi 
kunda dunyo bo‗yicha o‗rtacha pensiya yoshi erkaklar va ayollar uchun 
62  yoshni  tashkil  qiladi.  Bunday  holat,  o‗z  navbatida,  O‗zbekistonda 
ham  pensiyaga  chiqish  yoshini  bosqichma-bosqich  oshirib  borish 
zarurligini ko‗rsatmoqda. 
Amaldagi pensiya ta‘minoti tizimi, 7 yildan kam bo‗lmagan stajga 
ega bo‗lgan shaxslarga pensiya tayinlanishini nazarda tutadi. Bu huquq, 
faqatgina 7 yil ishlab, o‗zining butun mehnatga layoqatlilik davri uchun 
Pensiya  jamg‗armasi  mablag‗larini  shakllantirishda  eng  kam  hissa 
qo‗shgan shaxslarga pensiya olish imkonini beradi. 
Fuqarolarning  pensiya  miqdorlari  va  mehnat  qilish  davomiyligi 
o‗rtasidagi  bog‗liqlik  zaif  bo‗lib,  xususan,  7  yillik  mehnat  stajiga  ega 
bo‗lgan va 10 yillik mehnat stajiga ega bo‗lgan erkak pensionerlarning 
pensiya  miqdorlarining  o‗rtacha  miqdorlari  o‗rtasidagi  farq  13  ming 
so‗mni yoki 6 foizga farq qiladi yoki 20 yillik stajga ega bo‗lgan va 25 
yillik  stajga  ega  bo‗lgan  pensionerlarning  pensiyalari  o‗rtasidagi  farq 
93,4 ming so‗mni yoki 23,2 foizni tashkil etmoqda. Bundan ko‗rinadiki, 
pensiya  miqdori  va  xodimning  mehnat  davomiyligi  ulushi  o‗rtasidagi 
o‗zaro  bog‗liqlik  sezilarsizdir  va  fuqarolarning  munosib  pensiya 
olishlari uchun mehnat faoliyatini rag‗batlantirish maqsadiga ega emas. 
Mamlakatda  pensiya  ta‘minoti  darajasini,  uning  samaradorligini 

---

285 
 
ifodalovchi  asosiy  ko‗rsatkichlardan  biri  qoplash  koeffitsiyenti 
(wage replacement rate) hisoblanadi. Ishlovchi mehnat qilish jarayonida 
ma‘lum  miqdorda  ish  haqi  oladi.  Qonunchilikda  belgilangan  pensiya 
yoshiga yetganida pensiyaga chiqadi va tegishli miqdorda pensiya oladi 
(davlat  pensiya  ta‘minoti,  jamg‗arib  boriladigan  pensiya  ta‘minoti  va 
h.k.).  Olayotgan  pensiya  miqdori  mehnat  qilgan  davrda  olgan  ish 
haqining  qancha  foizini  tashkil  etayotganligini  qoplash  koeffitsiyenti 
ifodalaydi.  Bu  ko‗rsatkich  o‗rtacha  pensiya  miqdorining  (Db)  o‗rtacha 
ish  haqiga  (Da)  nisbatini  (K  =  Db /  Da  *  100)  ifodalaydi.  Xalqaro 
Mehnat Tashkilotining tavsiyasiga ko‗ra, bu ko‗rsatkich 40 foizdan kam 
bo‗lmasligi  tavsiya  etiladi.  O‗zbekistonda  mazkur  ko‗rsatkich  o‗rta 
hisobda 42,9 foizni tashkil qilgan. 
Pensiyaning  miqdoriga  ta‘sir  qiluvchi  asosiy  omillardan  biri 
pensiya  miqdorini  hisoblashda  olinadigan  o‗rtacha  oylik  ish  haqining 
maksimal  chegarasining  belgilanganligidir.  O‗zbekistonda  mazkur 
chegara,  amaldagi  qonunchilikka  ko‗ra,  eng  kam  oylik  ish  haqining  8 
barobari miqdorida belgilangan. 
Bugungi  kunda,  qonunchilikda,  yetarlicha  mehnat  stajiga  ega 
bo‗lmasdan  turib,  ijtimoiy  nafaqa  olish  imkoniyatining  mavjudligi, 
nafaqa  miqdori  umumiy  belgilangan  yoshga  doir  pensiyaning  eng  kam 
miqdoridan  1,6  barobarga  kamligi,  minimal  (to‗liqsiz)  pensiya 
miqdoridan  esa  1,2  barobarga  ko‗pligi  iqtisodiy  faol  aholining  pensiya 
ta‘minotidagi  ishtirokidan  manfaatdor  emasligini  ko‗rsatadi.  Bu  esa 
mehnat  staji  davomiyligi  va  pensiya  miqdori  o‗rtasidagi  bog‗liqlikni 
kuchaytirish chora-tadbirlarining ishlab chiqilishini taqozo etadi. 

---

286 
 
Xalqaro  Mehnat  Tashkilotining  ―Ijtimoiy  ta‘minotning  minimal 
me‘yorlari  to‗g‗risida‖gi  102-sonli  Konvensiyaning  29-moddasi  2-
bandiga  ko‗ra,  fuqarolar  keksalik  davrida  minimal  ta‘minot  (pensiya) 
olishlari  uchun  kamida  15  yil  davomida  sug‗urta  badallari  to‗lashlari 
zarur.  Pensiyaga  chiqish  uchun  talab  qilinuvchi  minimal  mehnat 
stajining  past  darajada  belgilanganligi,  amalda  fuqarolarning  davlat 
ijtimoiy sug‗urtasidagi ishtirokiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. 
Mamlakatimizda  pensiya  ta‘minoti  tizimining  moliyaviy  holati 
tahlili shundan dalolat beradiki, Pensiya jamg‗armasi xarajatlari yildan-
yilga  oshib  borish  tendensiyasiga  ega.  Bunday  holat  so‗nggi  yillarda 
pensiya yoshiga yetgan fuqarolar sonining ko‗payib borishi, fuqarolarga 
to‗liqsiz  mehnat  staji  bilan  pensiya  tayinlanishi,  imtiyozli  pensiya 
oluvchilar  sonining  ortib  borishi  va  kishilarning  o‗rtacha  umr  ko‗rish 
davomiyligining oshib borayotganligini ko‗rsatadi; 
– 
fuqarolarning  pensiya  miqdori  va  mehnat  staji  o‗rtasidagi 
tafovutlar,  pensiyaga  to‗lanadigan  ustamalar,  imtiyozli  shartlardagi 
pensiyalar,  to‗liqsiz  mehnat  stajiga  ega  bo‗lmagan  fuqarolarga 
tayinlanadigan  davlat  pensiyalari  kabilar  pensiya  ta‘minoti  tizimini 
jiddiy isloh qilish zarurligini ko‗rsatadi; 
– 
sug‗urta  badali  bo‗yicha  tushumlar  hajmi  Pensiya  jamg‗armasi 
daromadlari  hajmining  o‗sishiga  to‗g‗ridan-to‗g‗ri  bog‗liqdir  va  bu 
bog‗liqlik  juda  kuchli.  Shu  sababli,  Pensiya  jamg‗armasi  daromadlari 
barqarorligini  ta‘minlashda  sug‗urta  badali  to‗lovi  bo‗yicha  tushumlar 
miqdorini  ko‗paytirish  eng  muhim  omillardan  hisoblanadi.  Biroq, 
Pensiya  jamg‗armasining  kelajakda  ham  barqaror  faoliyat  yuritishini 

---

287 
 
ta‘minlash,  uni  kelgusidagi  demografik  va  iqtisodiy  o‗zgarishlarga 
moslagan  holda  takomillashtirib  borish,  daromad  manbalaridan 
tushumlar  miqdorini  ko‗paytirish  makroiqtisodiy  darajadagi  dolzarb 
masaladir. Ushbu masala, avvalo, demografik omillarga bog‗liq bo‗ladi: 
– 
ijtimoiy  sug„urta  tizimini  moliyalashtirishda  aholining 
mutanosib  ishtirokini  ta‟minlash  zarurligi:  fuqarolarning  ijtimoiy 
sug‗urta  tizimida  uzluksiz  va  uzoq  muddatli  ishtirokini  rag‗batlantirish 
mexanizmlarining murakkabligi va shaffof emasligi; mehnatga layoqatli 
aholining  deyarli  60  foizi  pensiya  ta‘minoti  tizimiga  qamrab 
olinmaganligi,  ularning  aksariyatini  norasmiy  sektorda  band  bo‗lganlar 
va  mehnat  migrantlari  tashkil  etishi  o‗rta  va  uzoq  muddatli  istiqbolda 
pensiya  ta‘minoti  tizimiga  badal  to‗lamagan  fuqarolarning  aksariyati 
pensiya olish huquqiga ega bo‗lmasligi holatini yuzaga keltiradi. Buning 
natijasida, 
birinchidan, 
Pensiya 
jamg‗armasining 
moliyaviy 
mablag‗larining  kamayishiga,  ikkinchidan,  fuqarolarning  keksayganda 
turmush farovonligining yomonlashuviga olib kelishi mumkin; 
– 
moliyaviy  mablag„larni  taqsimlashdagi  samarasiz  vositalar  va 
ijtimoiy  sug„urtadagi  rag„batlantiruvchi  mexanizmlarning  zaifligi: 
Pensiya  jamg‗armasi  mablag‗larining  sezilarli  qismi  imtiyozli 
pensiyalarni 
moliyalashtirishga 
sarflanayotganligi, 
imtiyozli 
pensiyalarning  o‗rtacha  miqdori  yoshga  doir  pensiyaning  o‗rtacha 
miqdoridan yuqoriligi; ish stajiga nisbatan 7 yil davomiylikdagi minimal 
talabning  mavjudligi  fuqarolarning  davlat  ijtimoiy  sug‗urtasidagi 
ishtirokida salbiy ta‘sir o‗tkazadi; 
– 
Pensiya  jamg‗armasining  daromadlari  tarkibida  asosiy  tushum 

---

288 
 
ish  haqi  fondiga  nisbatan  ajratiladigan  yagona  ijtimoiy  to‗lovning 
hissasiga  to‗g‗ri  kelib,  yillar  davomida  uning  jami  daromaddagi  tutgan 
ulushi pasayish xususiyatiga egadir. Aksincha, fuqarolarning ish haqlari 
hisobidan  Pensiya  jamg‗armasiga  ajratiladigan  ijtimoiy  sug‗urta 
badallari  hissasi  oshib  bormoqda.  Buning  asosiy  sababi  aholining  ish 
bilan  bandligining  oshish  sur‘atlari  va  o‗tgan  yillarga  nisbatan  ajratma 
stavkalarining oshishi hisoblanadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

289