A. A. Shernaev, N. E. Jiyanova

№ 
Mamalakat 
lar 
Davlat pensiyasini 
tayinlovchi organ 
Pensiya ta‟minoti 
tizimi daromad 
manbalari (mehnat 
haqi fondiga 
nisbatan, %da) 
 O„rtacha 
oylik ish 
haqi 
(AQSh 
dollarida)  
Pensionerlar va badal to„lovchilar o„rtasidagi o„zaro 
nisbat 
Ish 
beruvchi 
Ishlov 
chi 
Aholi soni 
(mln kishi) 
Sug„urta badallari 
to„lovchilar soni 
(mln kishi) 
Pensioner 
lar soni 
(mln kishi) 
koeffit
siyent 
1 
O‗zbekiston 
Moliya vazirligi Pensiya 
jamg‗armasi 
11,9% 
(nodavlat)/2
4,8 (davlat) 
- 
235,0 
32,6 
6,1 
3,4 
1,8 
2 
Rossiya 
Pensiya fondi 
22 
- 
549,3 
146,4 
76,1 
43,2 
1,8 
3 
Qozog‗iston 
Shaxsiy jamg‗arib 
boriladigan pensiya fondi 
5 
10 
417,6 
18,5 
8,1 
2,8 
2,9 
4 
Belorussiya 
Ijtimoiy himoya fondi 
28 
1 
361,3 
9,5 
3,2 
4,4 
0,7 
5 
Koreya 
Davlat pensiya xizmati 
4,5 
4,5 
2 505,0 
51,0 
26,8 
6,1 
4,4 
6 
Germaniya 
―Deutsche 
Rentenversicherungˮ davlat 
pensiya muassasasi 
10,15 
10,15 
3 703,0 
81,4 
41,7 
25,2 
1,7 
7 
Fransiya 
Milliy sug‗urta kassasi 
9,8 
6,65 
2 957,0 
65,3 
27,1 
12,0 
2,3 
8 
Estoniya 
Ijtimoiy sug‗urta 
departamenti 
20 
2 
1 221,0 
1,3 
0,6 
0,4 
1,5 
9 
Latviya 
Ijtimoiy farovonlik vazirligi 
24,5 
6 
1 013,0 
1,9 
1,0 
0,6 
1,7 
10 
Ozarbayjon 
Davlat ijtimoiy himoya fondi 
22 
3 
313,6 
10,2 
5,0 
1,3 
3,8 
11 
Buyuk 
Britaniya 
Mehnat va pensiya 
departamenti 
10 
8 
2 498,0 
65,9 
32,3 
11,2 
2,9 
12 
Tojikiston 
Ijtimoiy sug‗urta va pensiya 
agentligi 
25 
1 
122,7 
9,1 
1,3 
0,7 
1,7 
13 
Qizg'iziston 
Ijtimoiy fond 
15 
8 
212,3 
6,2 
1,0 
0,6 
1,6 

---

274 
 
Jadval  ma‘lumotlaridan  ko‗rinadiki,  tahlil  qilingan  13  ta 
mamlakatdan  faqatgina  O‗zbekiston  va  Rossiya  Federatsiyasida 
fuqarolarning ish haqidan pensiya jamg‗armasiga badallar undirilmaydi. 
MDH  davlatlarining  deyarli  barchasida  ishlovchilarning  badallari 
stavkasi ish beruvchilarning badal stavkasidan ancha pastdir. Dunyoning 
taraqqiy  etgan  mamlakatlarida  esa  sug‗urta  badallari  stavkasi  ish 
beruvchi  va  ishlovchilar  o‗rtasida  mutanosib  qilib  belgilangan.  Badal 
to‗lovchilar 
va 
pensiya 
oluvchilar 
o‗rtasidagi  o‗zaro  nisbat 
Belorussiyada  0,7  ga  teng  bo‗lgan  bo‗lsa,  Ozarbayjonda  3,8  ga  teng 
bo‗lgan. 
6.4. O„zbekiston Respublikasi Pensiya fondi moliyaviy 
resurslarining amaliy tahlili 
Byudjetdan  tashqari  Pensiya  fondining  moliyaviy  holati  unga 
to‗lanadigan  to‗lovlarning  o‗z  vaqtida  va  to‗liq  miqdorda  amalga 
oshirilishiga  hamda  pensiya  ta‘minoti  boshqaruvining  samarali  tashkil 
etilishiga  bog‗liqdir
98
.  Davlat  pensiya  fondlari  barqarorligini  ta‘minlash 
makroiqtisodiy  nuqtayi  nazardan  ham  katta  ahamiyatga  ega  bo‗lib,  bu 
borada  AQShlik  olim  Jun  Pengning  quyidagi  fikrlari  ahamiyatlidir: 
―…pensiya  ta‘minoti  boshqaruvi,  nafaqat,  pensiya  ta‘minotining 
moliyaviy  barqarorligiga,  balki  butun  davlat  sektorining  moliyaviy 
barqarorligiga ta‘sir ko‗rsatadi, shu sababli pensiya ta‘minoti boshqaruvi 
davlat  pensiya  tizimiga  pensiya  badalini  to‗lovchi  va  kelgusida  undan 
hukumat  tomonidan  kafolatlangan  pensiya  to‗lovlarini  oluvchi  har  bir 
shaxsga dahldor bo‗lmog‗i lozim‖
99
.  
Pensiya  ta‘minoti  tizimining  asosiy  moliyaviy  instituti  – 
byudjetdan  tashqari  Pensiya  jamg‗armasi  bo‗lib,  uning  moliyaviy 
                                                           
98
  Vaxabov  A.V.  Pensiya  tizimining  moliyaviy  barqarorligini  ta‘minlash  muammolari.  ―Pensiya  tizimining 
moliyaviy barqarorligini ta‘minlash va samaradorligini oshirish‖ mavzusida O‗zbekiston milliy universitetining 100 
yilligiga  bag‗ishlangan  respublika  iilmiy-amaliy  konferensiyasi  materiallari  to‗plami.  2017-yil  15-noyabr.  – 
Toshkent: ―Universitet‖, 2017. 5-7-b.  
99
  Jun  Peng.  State  and  Local  Pension  Fund  Management.  (Public  Administration  and  Public  Policy)  0th  Edition. 
USA: Publisher: Auerbach Publications (August 21, 2008). – P. 5. 

---

275 
 
barqarorligi,  birinchidan,  to‗g‗ridan-to‗g‗ri  aholining  ijtimoiy  himoya 
tizimi  barqarorligiga,  ikkinchidan,  Pensiya  jamg‗armasiga  to‗lanishi 
lozim bo‗lgan majburiy to‗lovlar va badallar hamda boshqa to‗lovlarga 
bog‗liq 
bo‗ladi. 
Qolaversa, 
byudjetdan 
tashqari 
Pensiya 
jamg‗armasining 
moliyaviy 
barqarorligi 
davlatning 
ijtimoiy 
funksiyasiga  ijobiy  ta‘sir  qiladi.  Shu  sababli,  mazkur  jamg‗arma 
mablag‗larini  shakllantirish  manbalarining  muntazam  ravishda 
takomillashtirilib borilishi, tushumlarning o‗z vaqtida va to‗liq tushishini 
ta‘minlashga erishish Pensiya jamg‗armasining moliyaviy barqarorligini 
mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etadi.  
O‗zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  2010-yil  19-
fevraldagi  ―O‗zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  huzuridagi 
byudjetdan  tashqari  Pensiya  jamg‗armasi  to‗g‗risidagi  Nizomni 
tasdiqlash  haqida‖gi  30-sonli  qaroriga  va  unga  ilova  qilingan 
―O‗zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  huzuridagi  byudjetdan 
tashqari  Pensiya  jamg‗armasi  to‗g‗risidagi  Nizom‖
100
ga  ko‗ra  Pensiya 
jamg‗armasi  mablag‗lari  quyidagi  manbalar  hisobiga  shakllantiriladi: 
majburiy  to‗lovlar  va  badallar  hamda  boshqa  to‗lovlar  hisobiga 
shakllantiriladi. 
Qayd  etish  joizki,  O‗zbekiston  Respublikasining  Byudjet 
kodeksida  ―O‗zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  huzuridagi 
byudjetdan  tashqari  Pensiya  jamg‗armasi  fuqarolarning  davlat  pensiya 
ta‘minoti, ijtimoiy nafaqalar to‗lash, kompensatsiya to‗lovlari va boshqa 
to‗lovlar  bo‗yicha  xarajatlarni  moliyalashtirishga  yo‗naltiriladigan 
majburiy  to‗lovlar,  badallar,  shuningdek,  boshqa  manbalardan 
tushadigan 
mablag‗larni 
jamlash 
belgilangan‖
101
. 
O‗zbekiston 
Respublikasi  Soliq  kodeksiga  asosan  Pensiya  jamg‗armasiga 
undiriladigan  mablag‗lar  soliqlarga  tenglashtirilgan  bo‗lib,  yuridik  va 
                                                           
100
  O‗zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  2010-yil  19-fevraldagi  ―O‗zbekiston  Respublikasi  Moliya 
vazirligi  huzuridagi  byudjetdan  tashqari  Pensiya  jamg‗armasi  to‗g‗risidagi  Nizomni  tasdiqlash  haqida‖gi  30-sonli 
qarori  asosida  tasdiqlangan  ―O‗zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  huzuridagi  Pensiya  jamg‗armasi 
to‗g‗risida‖gi nizom.
 
101
 O‗zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi. 37-modda.
 

---

276 
 
jismoniy shaxslardan majburiy ravishda undiriladi va mablag‗larning o‗z 
vaqtida to‗liq undirilishi Davlat soliq qo‗mitasi zimmasiga yuklatilgan. 
So‗nggi yillarda davlat pensiya ta‘minoti tizimini takomillashtirish 
yuzasidan keng ko‗lamli huquqiy islohotlar amalga oshirildi. Jumladan, 
ish  haqi,  pensiya,  nafaqa  va  stipendiyalarni  to‗lash  tizimini  tubdan 
takomillashtirish,  pensionerlar,  talabalar  va  aholining  boshqa  ijtimoiy 
ehtiyojmand  qatlamlari  huquq  va  qonuniy  manfaatlari  himoyasini 
so‗zsiz  ta‘minlash,  ularning  O‗zbekiston  Respublikasining  barcha 
hududida  xarid  qiladigan  tovar  va  xizmatlar  uchun  to‗lovlarni 
to‗siqlarsiz  amalga  oshirishi  uchun qulay  sharoitlar  yaratish  maqsadida 
2017-yil  2-fevralda  O‗zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  ―Ish  haqi, 
pensiya, 
nafaqa 
va 
stipendiyalarni 
to‗lash 
mexanizmini 
takomillashtirishga  doir  qo‗shimcha  chora-tadbirlar  to‗g‗risida‖gi  PQ-
2753-sonli qarori qabul qilindi. Mazkur qaror mamlakatimiz hududlarida 
ish  haqi,  pensiya,  nafaqa  va  stipendiyalar  to‗lashdagi  mavjud  ahvolni 
tanqidiy  tahlil  qilish  natijasida  qabul  qilingan  bo‗lib,  2017-yil  fevral 
oyidan boshlab
102
:  
–  barcha  turdagi  pensiyalarni  to‗lash  hech  qanday  cheklovlarsiz 
to‗liq hajmda naqd shaklda amalga oshirilishi; 
–   58  tog‗li  va  olis  tumanlarda  joylashgan  byudjet  tashkilotlari 
xodimlariga  ish  haqi  to‗lash,  shuningdek,  ushbu  tumanlar  aholisiga 
ijtimoiy  to‗lovlar  ham  hech  qanday  cheklovlarsiz  to‗liq  hajmda  naqd 
shaklda amalga oshirilishi;  
–   oliy  o‗quv  yurtlari  talabalariga  stipendiya  to‗lash  50  foizdan 
kam bo‗lmagan miqdorda naqd shaklda amalga oshirilishi belgilangan.  
Fikrimizcha,  ushbu  qaror  ijrosini  ta‘minlash  ish  haqi,  pensiya, 
nafaqa va stipendiyalar hamda ularga tenglashtirilgan to‗lovlarni amalga 
oshirish bilan bog‗liq  vaziyatni tubdan yaxshilash va fuqarolarning o‗z 
pul  mablag‗larini  o‗zlariga  qulay  shaklda  olish  bo‗yicha  qonuniy 
huquqlarini to‗la ta‘minlashga xizmat qiladi.
  
                                                           
102
  O‗zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2017-yil  2-fevraldagi  ―Ish  haqi,  pensiya,  nafaqa  va  stipendiyalarni 
to‗lash mexanizmini takomillashtirishga doir qo‗shimcha chora-tadbirlar to‗g‗risida‖gi PQ-2753-sonli qarori. 

---

277 
 
Pensiya  jamg‗armasining  daromadlari  shakllantirishda  muhim 
o‗rinni  yuridik  shaxslarning  mehnatga  haq  to‗lash  fondidan  yagona 
ijtimoiy  to‗lovdan  ajratmalar  egallaydi.  Yagona  ijtimoiy  to‗lovdan 
ajratmalar  2014-yilga  nazar  soladigan  bo‗lsak,  jami  daromadlarga 
nisbatan  56,1  foizni  tashkil  qilgan  bo‗lsa,  2018-yilga  kelib  50,81  foiz 
bo‗lgan.  Bunda  pasayish  tendensiyasini  ko‗rishimiz  mumkin. 
Fuqarolarning  ish  haqidan  majburiy  sug‗urta  badallari  esa  o‗sish 
tendensiyasiga  ega  bo‗lmoqda,  ya‘ni,  2014-yilda  jami  daromadlarga 
nisbatan  ushbu  daromad  turining  ulushi  14,4  foizga  teng  bo‗lsa,  2018-
yilga kelib, 19,2 foizga o‗sgan. Boshqa daromadlar ulushiga ham e‘tibor 
beradigan  bo‗lsak,  yildan-yilga  o‗sganligini  ko‗rishimiz  mumkin  (1-
ilova). 
O‗zbekistonda  davlat  pensiya  ta‘minoti  byudjetdan  tashqari 
Pensiya jamg‗armasidan amalga oshirilishini inobatga oladigan bo‗lsak, 
2017-yilda  Pensiya  jamg‗armasi  daromadlarining 
YaIM
  tarkibidagi 
ulushi  7,8  foizni  tashkil  qilgan.  Bu  ko‗rsatkich  taraqqiy  etgan 
mamlakatlarda,  xususan,  Fransiyada  13,7  foizni,  Germaniyada  11,3 
foizni,  Yaponiyada  10,2  foizni,  Shvetsiyada  8,2  foizni,  AQShda  6,8 
foizni,  Rossiyada  9,2  foizni  tashkil  qilgan.  Shuni  alohida  ta‘kidlash 
kerakki,  bunda  taraqqiy  etgan  mamlakatlarning  faqat  davlat  pensiya 
ta‘minoti  inobatga  olingan,  ya‘ni  ushbu  mamlakatlardagi  xususiy 
pensiya  fondlari  xarajatlari  hisobga  olinmagan.  Albatta,  agar  taraqqiy 
etgan  mamlakatlarda  xususiy  pensiya  fondlari  xarajatlari  ham  hisobga 
olinadigan  bo‗lsa,  bu  ko‗rsatkich  bir  muncha  yuqori  bo‗lishi  aniq. 
Chunki  taraqqiy  etgan  mamlakatlarda  xususiy  pensiya  fondlari  davlat 
pensiya fondlari bilan parallel  ravishda faoliyat yuritib, aholini ijtimoiy 
himoya qilishda muhim rol o‗ynaydi. Shu sababli ham xususiy pensiya 
fondlarining faoliyati davlat tomonidan nazorat qilib boriladi.  
O‗zbekistonda  pensiya  ta‘minotini  amalga  oshiruvchi  asosiy 
moliyaviy  muassasa  bo‗lgan  Pensiya  jamg‗armasining  moliyaviy 
barqarorligiga  Pensiya  jamg‗armasiga  jamlanadigan  mablag‗larning 
hajmi va ularning o‗z vaqtida undirilishi hamda Pensiya jamg‗armasidan 
to‗lanadigan pensiyalar, ijtimoiy nafaqalar, kompensatsiya to‗lovlari va 

---

278 
 
boshqa  to‗lovlarning  moliyalashtirilishi  ta‘sir  ko‗rsatadi.  Pensiya 
jamg‗armasining 
respublikadagi 
ijtimoiy-iqtisodiy 
ahamiyatini 
ko‗rsatuvchi  quyidagi  jadvaldagi  statistik  ma‘lumotlarga  murojaat 
qiladigan  bo‗lsak,  2017-yilda  Pensiya  jamg‗armasi  mablag‗lari  2011-
yilga  nisbatan  3,1  martaga  ortgan.  2011-2017-yillarda  Pensiya 
jamg‗armasi  mablag‗larining  o‗sish  sur‘atlari  mamlakat 
YaIM
ning 
o‗zgarishi bilan sinxron holda o‘sgan  bo‗lib, unga ko‗ra mazkur yillarda 
Pensiya  jamg‗armasi  mablag‗larining  o‗sish  sur‘atlari 
YaIM
ning  o‗sish 
sur‘atlaridan yuqori bo‗lgan, faqat 2017-yilda 
YaIM
ning o‗sish sur‘atlari 
Pensiya  jamg‗armasi  mablag‗larining  o‗sish  sur‘atlaridan  ortda  qolgan. 
Buning  asosiy  sababi  2013-2018-yillarda  fuqarolarning  ish  haqidan 
undiriladigan  sug‗urta  badali  stavkasi  oshirib  borilgan  va  boshqa 
majburiy to‗lovlar stavkasi o‗zgarmasdan saqlab qolingan hamda 2015-
yildan boshlab kichik biznes subyektlari va mikrofirmalar uchun yagona 
ijtimoiy to‗lov stavkalarining 25 foizdan 15 foizga tushirilganligi bilan 
izohlanadi.