A. A. Qaxxarov, yu. Sh. Avazov, U. A. Ruziyev kompyuter tizimlari va tarmoqlari

VII-BOB. MAHALLIY TARMOQ TEXNOLOGIYASI ..........................
146
7.1.	Ethernet va Fast Ethernet tarmog‘i ………………………………….	146
7.2.	Token – Ring tarmog‘i ………………………………………………	150
	Nazorat uchun savollar ..........................................................................	157
VIII-BOB. TARMOQ QURILMALARI .....................................................					158
8.1.	Tarmoq qurilmalari va ularning vazifalari .............................................			158
8.2.	Tarmoq uskunalari ..................................................................................			162
	Nazorat uchun savollar ...........................................................................			181
IX-BOB. TARMOQNING DASTURIY TA’MINOTI ...............................					183
9.1.	Amaliyot tizimlarining vazifasi ..............................................................			183
9.2.	Tarmoq amaliyot tizimlari........................................................................			185
9.3.	Bir rutbali va serverli tarmoq amaliyot tizimlari ...................................			186
9.4.	Tarmoq amaliyot tizimlarining arxitekturasi .........................................			188
9.5.	Tarmoq transport vositalari ...................................................................			191
	Nazorat uchun savollar ............................................................................			196
X-BOB. GLOBAL TARMOQ TEXNOLOGIYASI ...................................					197
10.1.	Birlamchi tarmoqlar ................................................................................			197
10.2.	Frame Relay ............................................................................................			206
10.3.	ATM texnologiyasi .................................................................................			211
10.4.	MPLS texnologiyasi ...............................................................................			216
10.5.	IP global tarmoqlar...................................................................................			223
10.6.	Masofaviy ega bо‘lish muammolari .......................................................			226
	Nazorat uchun savollar ............................................................................			230
XI-BOB.TARMOQ XIZMATLARI ..............................................................					232
11.1.	Elektron pochta .......................................................................................			232
11.2.	Veb-xizmat .............................................................................................			237
11.3.	Tarmoqni boshqarish tizimi va SNMP protokoli ..................................			247
	Nazorat uchun savollar............................................................................			245
XII-BOB. TARMOQNING XAVFSIZLIK XIZMATLARI ........................					246
12.1.	Kompyuter va tarmoqning xavfsizligi .................................................			246
12.2.	Butunlik, axborotlarga ega bо‘lish, xavf, hujum ....................................			247
12.3.	Shifrlash, sertifikat, elektron imzo ........................................................			250
12.4.	Himoyalangan kanal texnologiyasi ........................................................			258
12.5.	Xavfsizlik siyosati .................................................................................			258
	Nazorat uchun savollar............................................................................			259
XIII-BOB. PROTOKOLLAR ………………………………………………					261
13.1.	Oqimni boshqarish protokoli ………………………………………..			262
13.2.	Binar sinxronlashgan protokol ………………………………………..			262
13.3.	HDLC va SDLC protokollari …………………………………………..			264
13.4.	Fayllarni uzatish protokollari …………………………………………..			267
	Nazorat uchun savollar.............................................................................			270
XIV-BOB. SANOAT PROTOKOLLARI ………………………………….					271
14.1.	ASCII ga asoslangan protokollar …………………………………….			272
14.2.	ASCII ga asoslangan ANSI-X3.28-2.5-A4 protokoli ………………..			275
14.3.	Modbus protokoli …………………………………………………….			277
14.4.	Allen Bradley Data Hidhway (plus) protokoli ……………………….			286
	Nazorat uchun savollar............................................................................			289
XV-BOB. HART PROTOKOLI ……………………………………………					290
15.1.	HART va intellektual qurilmalar haqida tushuncha ………………….			290
15.2.	Uzoq masofali manzilli uzatkich (HART) ……………………………			290
15.3.	HART protokolining dasturiy ta’minoti ………………………………			294
15.4.	Rousment o‘tkazuvchisi uchun maxsus spesifikatsiya ………………			296
	Nazorat uchun savollar............................................................................			297
XVI-BOB. SANOAT FIELDBUS VA DEVICENET TIZIMLARI ……….					298
16.1.	Sanoat FieldBus va DeviceNet tizimlariga kirish ……………………..			298
16.2.	Sanoat FieldBus va DeviceNet tizimi asosiy tushunchalari …………..			299
16.3.	Ishga tushiruvchi sezgir element – AS-I ……………………………..			303
16.4.	Seriplex nazorat tizimi ………………………………………………..			308
16.5.	CANBus, DeviceNet va SDS tizimlari ………………………………			311
16.6.	ProfiBus tarmog‘i ……………………………………………………..	316
16.7.	Korxonaning axborot protokoli (FIP) ………………………………….	320
	Nazorat uchun savollar............................................................................	323
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………					324
GLOSSARIY ....................................................................................................					326

KIRISH
Axborotni bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga uzatish muammosi hisoblash texnikasi paydo bо‘lgandan beri mavjuddir. Axborotlarni bunday uzatish alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir necha kompyuter yordamida hal qilish imkoniyatlarini beradi. Bundan tashqari, har bir kompyuterni ma’lum bir vazifani bajarishga ixtisoslashtirish va kompyuterlarning resurslaridan birgalikda foydalanish hamda kо‘pgina boshqa muammolarni ham hal qilish mumkin bо‘ladi.

Kompyuter tarmoqlari hozirgi zamon taraqqiyotining ajralmas bir qismi bо‘lib, banklar, pochta, telegraf, telefon, korxonalar, о‘quv muassasalari, axborot resurs markazlari, savdo korxonalari va uylar kompyuter tarmog‘i bilan bog‘lanib, ular Internet tarmog‘iga ulangandir.

Eng taniqli tarmoqlardan biri IP tarmoq – Internet tarmog‘i – global tarmoq bo‘lib, mahalliy IP tarmoqlarni Siz har bir korxonada uchratishingiz mumkin. Bu tarmoqlarni tashkil etuvchilari va ularning o‘zini yaratish va ularning resurslaridan maqsadli hamda unumli foydalanish masalalari hozirgi kunning dolzarb talablaridandir.

Darslik malliflarning kompyuter tizimlari va tarmoqlari bо‘yicha kо‘p yillik shaxsiy tajribalari, Toshkent davlat texnika universiteti, Toshkent axborot texnologiyalari universiteti va Toshkent tо‘qimachilik va yengil sanoat institutida yillar davomida “Kompyuter tizimlari va tarmoqlari”, “Axborot tizimlarining unumdorligi ”, “Yuqori unumdorli kompyuter tizimlari” va “Axborot boshqarish tizimlarining asoslari”, “Telekommunikatsiya tarmoqlari va sistemalari” fanlaridan о‘qilgan ma’ruzalari asosida yozilgan.

Ushbu darslik kompyuter tizimlari va tarmoqlarining eng asosiy negizlariga, uning usullariga va unga yondashishga bag‘ishlangan bо‘lib, u o‘n oltita bоblardan tashkil topgan va har bir bob sо‘ngida olingan bilimni sinash uchun nazorat savollari rо‘yxati keltirilgan.

Birinchi bob har qanday tarmoqning asosi bо‘lgan kompyuterlarning asosiy turlari, bloklari ularning vazifalari va kо‘rsatkichlariga hamda kompyuterlarning asosiy qismi bо‘lgan mikroprotsessorlarni bayon qilishga bag‘ishlangan.

Ikkinchi bobda hisoblash tizimlarining arxitekturasi, axborot-hisoblash tizimlarining turlari va vazifalari hamda axborot-hisoblash tizimlarining tarkibi, tuzilishi, shuningdek kо‘p mashinali va kо‘p protsessorli kompyuter tizimlari haqidagi materiallar batafsil yoritilgan.

Uchinchi bobda parallel arxitekturalar va axborot tizimlarining unumdorligini о‘rganishda Amdal qonuni, axborot tizimlarining unumdorligini oshirishdagi urinishlardan biri – parallel tizimlar topologiyasi hamda parallel tizimlarni Flin bо‘yicha turlanishi kо‘rib chiqilgan.

Tо‘rtinchi bob hisoblash tizimlarining unumdorligini baholash usullaridan biri bo‘lgan takt chastotasi bо‘yicha baholash, chо‘qqi va real unumdorliklar hamda MIPS va Flops birliklari, shuningdek testlar yordamida unumdorlikni hisoblashlarni bayon qilishga bag‘ishlangan.

Beshinchi bob esa tarmoq texnologiyalarining eng asosiylari “Shina”, “Halqa” va “Yulduz” topologiyalarining afzallik va kamchiliklari, ISO/OSI modeli, tarmoq protokollari va shuningdek axborot almashuvini boshqarish usullarini batafsil bayon qilishga bag‘ishlangan.

Oltinchi bobda kabelli axborot uzatish muhiti bо‘lgan о‘ralgan juftlik, koaksial va shisha tolali kabellar hamda simsiz aloqa kanallari, ularning turlari, imkoniyatlari, texnik kо‘rsatkichlari, shuningdek aloqa yо‘llarining texnologik kо‘rsatkichlarini moslash hamda axborotlarni kodlashtirish batafsil yoritilgan.

Yettinchi bob lokal tarmoq texnologiyasiga bag‘ishlangan bо‘lib, unda kо‘p tarqalgan Ethernet va Fast Ethernet, Token–Ring tarmoqlarining imkoniyatlarini yoritishga bag‘ishlangan.

Sakkizinchi bobda tarmoq qurilmalari va ularning vazifalari hamda tarmoq uskunalari batafsil bayon qilingan.

Tо‘qqizinchi bobda amaliyot tizimlarning vazifasi va qо‘llanilishi hamda tarmoq operatsion tizimlari, bir rutbali va serverli tarmoq operatsion tizimlari, tarmoq operatsion tizimlarining arxitekturasi keltirilgan.

О‘ninchi bob global tarmoq texnologiyasiga bag‘ishlangan bо‘lib, unda birlamchi tarmoqlar, Frame Relay, ATM va MPLS texnologiyalari, shuningdek IP global tarmoqlar va ularning muammolariga tо‘xtalib о‘tilgan.

О‘n birinchi bobda tarmoq xizmatlari hisoblanuvchi elektron pochta va Veb-xizmatlar, shuningdek tarmoqni boshqarish tizimi va SNMP protokoli kо‘rib chiqilgan.

О‘n ikkinchi bobda tarmoqning xavfsizlik xizmatlari sanaluvchi kompyuterning xavfsizligi va tarmoqning xavfsizligi haqida, tarmoq xavfsizligi uchun muhim bо‘lgan butunlik, axborotlarga ega bо‘lish, xavf, hujum tushunchalari, shuningdek shifrlash, sertifikat, elektron imzo va himoyalangan kanal texnologiyasi kabi xavfsizlikni ta’minlash omillari, har bir tizim uchun juda zarur bо‘lgan xavfsizlik siyosati haqida ma’lumotlar berilgan.

O‘n uchinchi, o‘n to‘rtinchi va o‘n beshinchi boblarda sanoat korxonalaridagi texnologik jarayonlarni boshqarish tizimlarining ma’lumot almashinuv jarayonlarini tartibga soluvchi protokollar va ularning turlari, tuzilish sxemalari va ishlash tamoyillari hamda ularga oid standartlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar batafsil yoritilgan.

O‘n oltinchi bobda sanoat ishlab chiqarishini avtomatlashtirish va boshqarish tizimlarining strukturalarini tashkil etishda eng ko‘p qo‘laniladigan sanoat Fieldbus va DeviceNet tizimlari haqida asosiy tushunchalar, ularning interfeyslari, shuningdek ushbu tizimlarning asosiy tashkil etuvchilari haqidagi ma’lumotlar bayon etilgan.