tasodifiy h o ld a m urakkab d o ri re tse p tin i tu zish d a o ‘z t a ’sirlari b o ‘yich a
bir-birlariga qaram a-qarshi b o ‘lgan m oddalarni ham qo'shib yuborardilar.
N a jib u d d in S a m a rq a n d iy o ‘z k ito b id a shu h a q d a s o ‘z la b b u n d a y
noaniqliklar va xatolam i ko ‘rsatib bergan. U bunday deb yozgan: "Hozirgi
k u n d a m u rak kab d o rila r tayyorlashga b ag 'ish lan g a n
k ito b la r ju d a oz
ekanligi, borlari esa ju d a qisqa, yuzaki va n o an iq yozilganligi u c h u n m en
shu kitobni yozishga qaror qildim. K itobda q o ‘lim dan kelgancha m urakkab
d o rilarn i tayyorlash u su llarin i to g ‘riro q va an iq ro q k o ‘rsatib berishga
harakat qildim".
"B o‘g ‘im kasalliklarini davolash" kitobi h am m u h im aham iyatga ega.
K itobda m uallif har xil b o ‘g‘im larda uchraydigan turli kasalliklar (artritlar,
artrozlar) haqida so‘z yuritgan. Bunday kasalliklarni davolashda Najibuddin
S am arq an d iy h a r xil d o ri-d a rm o n la r b erish bilan birga isitish m an b alari
(m asalan, h am m o m d a bug‘latish)ni h am tavsiya etgan.
0 ‘zbekiston tibbiyoti tarixida N ajibuddin Sam arqandiy katta iz qoldirdi.
U o ‘zining tibga oid asarlari bilan o ‘lkam izda tibbiyot ilmining rivojlanishiga
katta hissa qo'shdi.
Sharqning o ‘rta asr tibbiyoti haqida so‘z borganida bir m uhim m asalani
e ’tib o rg a olish zarur. 0 ‘sha davrda yashagan olim larn in g k o ‘pi
qom usiy
bilim ga ega b o ‘lgan. U lar h am m a m a ’lum fanlam i, shu ju m la d an tibbiyot
ilm in i h a m yaxshi bilganlar.
Tarixiy m a’lumotlarga ko‘ra o ‘rta asr madrasalarida boshqa fanlar qatorida
tib b iy o t ilm i h am o ‘qitilgan. B in o b arin , m ad rasan i tu g atg an talab a la r
tib b iy o t ilm i asoslari bilan h a m tan ish ib chiqganlar. B a’zilari
esa bu
ilm ni c h u q u rro q o ‘rganib, shu sohada asarlar h am yaratganlar. M asalan,
o ‘sha vaqtdagi m a sh h u r o lim lard an A bu R ay h o n B eruniy, A bu N a sr
F o ro b iy , N izo m iy A ruziy S am arq an d iy n in g tibga oid asarlari m a ’lum .
U la r am aliy tibbiyot bilan sh u g ‘u llan g an b o ‘lm asalar h am bu fanni
yaxshi bilganlar. A bu R ayhon B eruniy doriv o r o 'sim lik la rn i c h u q u r
o ‘rgangan va bu sohadagi o ‘z bilim va kuzatishlarini um um lashtirib "Kitob
ash-saydana fit-tib" ("Farm akognoziya kitobi") nom li asar yozgan.
K itobda
m u a llif 1000 d an o rtiq doriv o r m o d d alarn in g xususiyatlari va u lard a n
fo y d alan ish y o 'lla rin i k o ’rsatib b erg an . Bu k itob d o riv o r m o d d a la r
haqidagi bilim ni a n c h a boyitdi.
A bu N a sr F orobiy h am tibbiyotni c h u q u r o ‘rgangan va bu ilm haqida
ikkita asar yozgan. U lardan biri "O dam gavdasining tuzilishi" deb ataladi.
U n d a a ’zo larn in g anato m iy asi va funksiyasi k o ‘rsatib berilgan. B undan
tash q ari k ito b d a h a r xil kasalliklarning kelib
chiq ish sabablari, u larning
belgilari va kasalliklarga qarshi am alga oshiriladigan tadbirlar bayon etilgan.
108
F orobiyning ikkinchi kitobi "N azariy va am aliy tibbiyot", deb ataladi.
Bu kitobda m uallif salom atlik va kasallik holatlari h aq id a so ‘z yuritib, bu
h o la tla r tash q i m u h it t a ’siriga b o g ‘liq ekanligini k o ‘rsatgan. F orob iy
tibbiyotning asosiy vazifasi haqida so'zlab, bu fanning vazifasi kishilam ing
salom atligin i saqlash d an ib o rat deb yozgan. O lim nin g bu fikri hozirgi
zam o n tushunchasiga ju d a m os keladi. B inobarin Forobiy tibbiyot fani va
uning vazifasi haqida to g ‘ri fikrga ega b o ‘lgan.
N izom iy A ruziy S am arqandiy h am yaxshi tibbiyot bilim do ni b o ‘lgan.
O lim n in g tibga oid fikrlari u n in g "M a jm u ’ an -N av o d ir" (" N o d ir fikrlar
to 'p la m i") ism li asarida b ayon etilgan. Bu asar "C h a h o r m aqola" ("T o 'rt
m aqola") deb h am atalad i. K itob t o ‘rt q ism d an iborat. O ldingi u ch
qism i h a r xil fanlarga b ag ‘ishlangan. T o ‘rtin ch i qism tibbiyot haqida. Bu
qism "Tibbiyot va tabiblar u c h u n q o ‘llanm a" deb ataladi.
K itob da Aruziy
dastlab tib b iy o tn in g o ‘ziga t a ’rif b ergan. O lim n in g y o zish ich a tib biy ot
sh u n d ay sa n ’atki, u n in g y o rd a m id a kishinin g sog‘lig‘i saq lan ad i, agar u
y o ‘qolgan b o ‘lsa q a y tad a n tik la n ad i. M a ’lum ki b u fikr b irin c h i m arta
Abu Ali ibn Sinoning "U ijuza fit-tib ” kitobida bayon etilgan edi. D em ak,
A ruziy S am arq andiy b u m asalad a Ib n S ino b ilan b ir fikrda b o lgan.
Aruziy kitobida tabib qanday xususiyatlarga ega b o ‘lishi kerakligi haqida
o ‘z fik rin i h a m b a y o n e tg a n . U n in g y o z is h ic h a ta b ib , x u sh fe ’l,
ku za tu v c h an va m u lo h aza li boUishi kerak. A ruziy b u n d ay d eb yozgan.
"Agar tabib kuzatuvchan va m ulohazali b o ‘lm asa, u kasalga to ‘g ‘ri tashxis
q o ‘yolm aydi, b in o b a rin u n i to g ‘ri davolay olm ay d i”.
Kasalliklar masalasida Aruziy isitmali holatlarga alohida aham iyat bergan.
U
isitm aning turlariga qarab, bem orga tashxis q o ‘yishni k o ‘rsatgan.
A ruziy S am arq an d iy o ‘z kito b id a buyuk h a k im larn in g faoliyati va
u larn in g tib b iy o t fan in in g rivojiga q o ‘shgan hissalari h a q id a m u h im
m a ’lu m otlar keltirgan. Bu m a ’lum o tlar tibbiyot tarixchilari u c h u n foydali
b o ‘lishini t a ’kidlagan. N izom iy A ruziyning kitobi hajm jih atid a n unchalik
katta b o ‘lm asa h am m azm un jih atid an ju d a m uhim asardir.
K itobining oxirida A ruziy m a sh h u r h ak im larn in g
h ay o ti va tab ib lik
faoliy atid an b ir q a n c h a ibratli rivoyatlar keltiradi. X u su san , u A bu ДН
ibn S ino, M u h am m ad ib n Z akariyo ar-R o ziy , A bu Sahl M asihiylarning
h ay o tid an bosh q a hakim larg a ib rat b o ‘ladigan v o q ea la r b ay o n etgan.
B oshqalarni bu o lim lardan o ‘rnak olishga d a ’vat etgan.
Aruziy Sam arqandiy o ‘z asarlarida va keltirgan rivoyatlarida bem orlam i
davolashda un in g kasalligi h a r q a n c h a og‘ir b o ‘lsa
h am tu sh k u n lik k a
tushm aslikni, b a ’zan "davosi y o ‘q", deb hisoblangan kasallik ham tuzalishi
m um kinligin i u qdiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
