A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

Cheklar bilan hisob-kitoblarda hujjatlarning
Hisob-kitob cheklari bilan tolovlar amalga oshirilganda qator 
qiyinchiliklar mavjudligini yuqorida ta’kidlagan edik, agar ushbu 
jarayon bir shahar yoki ikkita bank o‘rtasida amalga oshirilsa masala 
yanada murakkablashadi. Shu boisdan b o isa kerak, mamlakatimizda 
cheklar bilan hisob-kitob shakli judayam keng tarzda rivojlanmagan.
3.4.6. Plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblar
Mamlakatimizda bozor munosabatlarining tobora takomillashib 
borishi tijorat banklari tomonidan ko‘rsatilayotgan bank xizmatlarining 
turlarini ko‘paytirmoqda. Xuddi shunday bank xizmatlaridan biri bu 
plastik 
kartochkalar 
bilan 
amalga 
oshiriladigan 
hisob-kitoblar 
hisoblanadi.
Hozirgi kunda mamlakatimizdagi barcha tijorat banklarining 
plastik kartochkalari boiib, ular orqali naqd pullami bankomatlardan 
olish va savdo shoxobchalarida foydalanish mumkin. 
Plastik 
kartochkalar asosan aholi o‘rtasida qollanilib, naqd pulga boigan 
talabni kamaytirish, olib yurishdagi qulayligi, vaqtincha foydalanmasdan 
turgan mablagiami daromad keltirish kabi ijobiy jihatlari mavjud.
72

---

Plastik kartochka tegishli bankda kartochka egasining hisobvaragl 
mavjudligini tasdiqlovchi va naqd pulsiz tovarlar, ishlar yoki xizmatlami 
sotib olish huquqini beruvchi, shaxsi belgilangan, bank tomonidan 
chiqarilgan to‘lov vositasini o‘zida ifoda etadi.
Plastik kartochkalar jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar yoki yakka 
tartibdagi tadbirkorlar, bir tomondan hamda mahsulotni sotuvchi, ish 
bajaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar yoki yakka 
tartibdagi tadbirkorlar (keyingi matnda - savdo yoki xizmat ko‘rsatish 
korxonalari), ikkinchi tomondan, o‘rtasidagi bo‘ladigan naqd pulsiz 
hisob-kitoblarda, shuningdek, naqd pul berish punktlari (NPBP) va 
bankomatlardan naqd pul olishda qollaniladi.
Vakolatli banklar xalqaro plastik kartochkalar chiqarishi va ular 
bo‘yicha xizmat ko‘rsatishi mumkin, bunda ular xalqaro to‘lov tizimlari 
bilan tuzilgan shartnomalarga va tegishli me’yoriy hujjatlarga muvofiq, 
bajariladigan operatsiya qoidalariga amal qilishlari shart.
Bitta elektron kartochkada bir necha «elektron hamyonlar» 
joylashgan boiishi mumkin.
Plastik kartochkada, uni shaxs nomiga biriktirishda, quyidagi 
rekvizitlar yozilgan boiishi shart:
a) identifikatsiya belgilari (kartani raqami, seriyasi va boshqalar);
b) bank - emitent (kartochkalami chiqaruvchi bank)ning kodi;
v) hisobvaraq raqami va kartochka egasining familiyasi, ismi, 
otasining ismi (tashkilot nomi);
g) kartochkaning amal qilish muddati.
Plastik kartochkada bir necha xamyonlar mavjud boiganda, 
identifikatsiya 
belgilari 
har 
bir 
hamyonni 
bir 
xil 
ma’noli 
identifikatsiyalashi 
lozim. 
Ko‘rsatilgan 
rekvizitlardan 
tashqari, 
kartochkaga operatsiyalami amalga oshirish va ular hisobini yuritish 
uchun zarur boigan qo‘shimcha belgilar kiritilishi mumkin.
Plastik kartochkalar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar 
qog‘oz ko‘rinishida (slip, elektron terminal kvitantsiyasi) yoki elektron 
shakldagi (elektron terminal jumalidan yoki bankomatdan olingan 
hujjat) hujjatlami, shuningdek, hisob-kitoblar qataashchilari o‘rtasida 
tuzilgan shartnomalarda belgilangan boshqa hujjatlami (bankomat 
kvitansiyasi va boshqalar) tuzish lozimligini ko‘zda tutadi.
Elektron hujjatlar bank - ekvayer (savdo yoki xizmat ko‘rsatish 
korxonalariga xizmat ko‘satuvchi bank)ga, bank -
emitentga yoki 
kliring markaziga, shartaomada kelishilgan davriylikda jo ‘natiladi.
73

---

Bitta bank bolimlari o‘rtasida kartochkalar bo‘yicha hisob- 
kitoblar qilish texnologiyasi, Bosh bank tomonidan, o‘z imkoniyatlari va 
foydalanadigan kartochkalar turlaridan kelib chiqqan holda, mustaqil 
belgilanadi.
Kartochkalar bo‘yicha banklararo hisob-kitoblar texnologiyasi 
quyidagi variantlami ko‘zda tutadi:
a) hisob-kitoblami amaldagi elektron tolovlar tizimi (ETT) orqali 
yalpi hisob-kitob asosda o‘tkazish;
b) hisob-kitoblami hisob-kitoblar qatnashchilari tomonidan tashkil 
etilgan protsessing markazlaridan kun davomida o‘tkazilib, yakuniy 
o‘zaro majburiyatlar hisoblangan holda, tijorat banklarining vakillik 
hisobvaraqlaridan yakuniy hisob-kitoblar summasini o‘tkazish.
ETT orqali plastik kartochkalardan foydalangan holda, amalga 
oshirilgan operatsiyalar bo‘yicha yalpi hisob-kitoblar qilish, quyidagi 
tartibda amalga oshiriladi: