A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

Angola
kwanza
Qirg‘iziston
som
Senegal
frank
Argentina
peso
Qozog‘iston
tenge
Singapur
dollar
Armaniston
dram
Kongo
frank
Slovaniya
koruna
A fg‘onistan
afghani
Koreya
won
Sudan
pound
B.A A
dirham
Kosta Rika
colon
Suriya
pound
Bangladesh
taka
Quvayt
dinar
Serra -
Leon
leone
Baxrayn
dnar
Latviya
lats
Tojikiston
somoni
102

---

Belarussiya
rubel
Leviya
Omani
Tanzaniya
shilling
Bolgariya
lev
Litva
litas
Togo
frank
Boliviya
bolivian
о
Mavritaniya
ouguiya
Trinidad va
Tobago
dollar
Bosnya va
Gersogavena
marka
Makao
pataca
Turkiya
lira
Botsvana
pula
Makedoniva
denar
Uganda
shilling
Braziliya
real
Malayziya
ringgit
Ukraine
hryvnia
Burundi
frank
Mali
frank
Urugvay
peso
Buyuk
Britaniya
sterling
Marokko
dirham
Filippin
peso
Vengriya
forint
Meksika
peso
Hindiston
rupee
Venesuela
bolivar
Misr
pound
Xitoy
yuan
Vetnam
dong
Mo/ainbik
metical
Chad
frank
Gvatemala
quetzal
Moldoviya
lev
Chexiya
koruna
Gong Kong
dollar
Mongoliya
togrog
Chili
Peso
Grenada
dollar
Namibiya
dollar
Shvetsariya
frank
Gruziya
lari
Nigeriya
frank
Shvetsiya
krone
Daniya
krone
Niderlandiya
guilder
Shimoliy
Afrika
rand
Dominika
peso
Nikaragua
cordoba
Shri Lanka
rupee
Yevropa
Ittifoqi
yevro
Norvegiya
krone
Ekvador
sucre
Jordan
dinar
Ozarbayjon
manat
Eron
rial
Zambiva
kwacha
Paragvay
guarani
Estoniya
kroon
Zimbabe
dollar
Pokiston
rupee
Efiopiya
birr
Indoneziya
rupiah
Polsha
zloty
Yamayka
dollar
Iroq
dinar
Panama
balboa
Yaman
rial
Isroil
sheqel
Rossiya
ruble
Yangi
Zellandiya
dollar
Kamerun
frank
Ruanda
frank
Yaponiya
,У е1
Baho masshtabi
- bu qiymatni pul birligida aks ettirish vositasidir, 
pulning o‘ziga xos bo‘lgan texnik funksiyasi ham hisoblanadi. 
Muomalada oltin va kumush tangalar pul vazifasini bajargan paytda 
baho masshtabi, ya’ni milliy valutaning bahosi bevosita oltin va kumush 
tangalar orqali aniqlangan. Ya’ni, qog‘oz pullar ma’lum miqdorda oltin 
va kumush tangalar bilan ta’minlangan. 1971 - 1973-yillarda rasmiy 
ravishda oltinning pul vositasi vazifasini bajarishi va qog‘oz pullaming 
oltin bilan ta’minlanganligi bekor qilindi. Natijada, milliy valutaning 
baho masshtabi tovarlar va xizmatlar hamda xorijiy valutalarga nisbatan
103

---

talab va taklif asosida aniqlanadigan boldi, ko‘pchilik mamlakatlar 
milliy valutaning qiymatini aniqlashda dunyoning yetakchi valutalari 
hisoblangan AQSH dollari, yevro, yuan kabi valutalami asos qilib oladi.
Pulning turlari
 
- malakatdagi qonuniy to‘lov vositasi hisoblanadi. 
Hozirgi paytda hech qanday mamlakatda metall pul tizimi amal 
qilmaydi. Pulning asosiy turlari sifatida kredit biletlari (banknota), 
shuningdek, davlatning xazina biletlari va tangalar to io v vositasini 
bajaradi.
Banknota
(bank biletlari) - bu qonuniy toiov vositalari hisoblanib, 
mamlakat Markaziy banki tomonidan muomalaga chiqariladi va tartibga 
solinadi.
Xazina biletlari -
qog‘oz pul bo‘lib, mamlakat Moliya vazirligi 
tomonidan davlat budjeti taqchilligi va qo‘shimcha xarajatlami qoplash 
maqsadida muomalaga chiqariladi. Banknotalardan farqi shundaki, 
ushbu pullar hech qanday qimmatbaho metall bilan ta’minlanmagan 
boiib, oltin va kumushga almashtirish mumkin boimagan. Xazina 
biletlari pul tizimining dastlabki davrlarida joriy etilgan boiib, 
mamlakat Moliya vazirligi Markaziy bank bilan bir qatorda pul 
chiqarish huquqini o‘zida saqlab qolgan. Hozirgi paytda, barcha 
mamlakatlarda milliy valuta va pul muomalasi barqarorligiga to liq
Markaziy bank mas’ul ekanligi tufayli hech qanday mamlakatda Moliya 
vazirligi xazina biletlarini muomalaga chiqarmaydi. Agar budjet 
taqchilligini qoplash uchun mablag* zarur b o isa ushbu mablag‘ni 
Markaziy bankdan kredit sifatida oladi.
Tanga -
metall quymadan, mamlakatning qonuniy toiov vositasi 
sifatida turli qiymatlarda muomalaga chiqariladi. Iqtisodiy adabiyotlarda 
tangalar «maydalovchi pul» tarzida ham talqin etiladi, buning boisi 
shundaki, tangalar kichik qiymatda muomalaga chiqarilib, savdo - sotiq 
ishlarida qaytimlami berishda qollaniladi. Albatta, buning uchun 
mamlakat milliy valutasi barqaror va sotib olish qobiliyati yuqori 
boiishi maqsadga muvofiq.
Pul bMiklari va belgilarini emissiya qilish tartibi va ulaming
ta’minlanganlik asoslari.
 
Har bir mamlakat o‘zining milliy valutasini 
emissiya qilish tartibi va qoidalarini mustaqil ravishda amalga oshiradi. 
Mamlakatda milliy valutani emissiya qilish, muomalaga pullami 
chiqarish va muomaladan qaytarib olish tartibini Markaziy bank amalga 
oshiradi. Muomaladagi pul birliklari Markaziy bankning barcha aktivlari 
va mamlakatdagi moddiy tovar qimmatliklar bilan ta’minlanadi.
104

---

Pul muomalasini tartibga solishning usullari.
 
Mamlakatda pul 
muomalasini tartibga solishning asosiy maqsadi milliy valutaning 
barqarorligini ta’minlashdan iborat bo‘lib, ushbu vazifani Markaziy 
bank amalga oshiradi. Markaziy bank pul muomalasini tartibga 
solishning asosiy instrumentlari sifatida majburiy zaxiralar siyosati, 
qayta moliyalash siyosati, ochiq bozordagi operatsiyalari, depozit 
siyosati va valuta siyosatini amalga oshiradi. Markaziy bank ushbu 
instrumentlar orqali tovar massasi va pul massasi o‘rtasidagi o‘zaro 
mutanosiblikni tartibga soladi. Bundan asosiy maqsad mamlakat milliy 
valutasining barqarorligini ta’minlashdan iborat.
Mamlakatda pul oborotining tarkibi va uni tashkil etish.
 
Pul 
oboroti o‘z tarkibiga naqd pulli va naqd pulsiz hisob-kitoblami oladi. 
Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan pul oborotining asosiy qismi naqd 
pulsiz hisob-kitoblar ulushiga to‘g‘ri keladi. Pul oborotining tarkibi, 
tartibi va nazorati Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi.
Har bir mamlakatda pul tizimining tarkibi, amal qilish usullari va 
tartibi davlatning tegishli qonunlari asosida o‘matiladi.
Pul tizimining mustahkamligi va uning barqarorligiga turli omillar 
ta’sir qiladi:
a)