A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

I BO‘LIM. PUL
1 - bob. PULNING ZARURLIGI VA MOHIYATI
1.1. Pulning vujudga kelishi va zarurligi
Pulning vujudga kelishi kishilik jamiyati sivilizatsiyasining buyuk 
kashfiyotlaridan hisoblanadi. «Pul» deb nomlangan maxsus tovaming 
paydo boiishi natijasida odamlar o‘rtasida ayirboshlash bilan bogiiq 
ziddiyatlar va «ehtiyojlaming bir - biriga mos kelmasligi» kabi muammo­
lar barham topdi.
Pulning vujudga kelishi, uning evolyutsion rivojlanishi, nazariyasi, 
mohiyati va funksiyalari haqida xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar, 
nazariyachilar, mutaxassislar juda ko‘p ilmiy asarlar, maqolalar va tadqiqot 
ishlari yaratgan. Hozirgi kunda ham ushbu jarayon davom etmoqda. 
Iqtisodiy adabiyotlarda pulning vujudga kelishi va uning hozirgi kundagi 
ko‘rinishi haqida yagona у ondashuv mavjud emas.
Pulning vujudga kelish sababini bilish uchun qadimda odamlar 
o‘rtasida ro‘y bergan ayirboshlash munosabatlarini amalga oshirish 
jarayoniga e’tibor qaratish lozim. Chunki, aynan mana shu tabiiy 
ayirboshlash jarayoni hozirgi kunda siz bilan biz kundalik hayotda va 
hisob-kitoblarda foydalanib kelayotgan pulning vujudga kelishiga zamin 
yaratgan. Xususan, pulning vujudga kelishiga quyidagi omillar asos boiib 
xizmat qiladi:
-qadimgi davrda odamlar o‘z ehtiyojidan ortib qolgan iste’mol 
mahsulotlari turib qolmasligi va saqlashning imkoniyati bolmaganligi bois 
ulami o‘zlariga yaqin yoki tanish odamlarga bergan, bu o‘z - o‘zidan 
odamlar o‘rtasida stixiyali ravishda bir tomonlama ayirboshlash 
munosabatlari vujudga kelishiga sabab boigan;
-keyinchalik odamlaming ongi, dunyoqarashi va hayot kechirish 
tarzi rivojlanganligi natijasida, ikki tomonloma ayirboshlash munosabatlari 
vujudga kela boshladi. Bu davrda, kishilarda o‘ziga zarur boimagan 
buyumning o‘miga nimadir olish evaziga, ikkinchi kishiga berishi 
lozimligini anglay boshladilar.
6

---

Bulaming barchasi dastlab stixiyali ravishda sodir etilib, bu 
odamlaming kundalik uchun zarur bo‘lgan buyumlar, oziq - ovqatlar, 
kiyim - kechaklar va boshqa ehtiyojlarini qondirish natijasida ro‘y bergan. 
Bu davr ishlab chiqarish usulining natural xo‘jalik tuzumi davriga borib 
taqaladi. Ma’lumki, natural xo‘jalik tuzumidan ilgarigi davrda har bir kishi 
kimlik ehtiyoj uchun zarar boigan mahsulotni mustaqil ravishda ishlab 
topgan (yaratgan)ligi bois, ular o‘rtasida ayirboshlash munosabatlariga 
ehtiyoj mavjud bolmagan.
Yuqorida qayd etilgan ikki omil, kishilar o‘rtasida ayirboshlash 
munosabatlarining shakllanishiga zamin yaratdi, natijada odamlar 
ixtiyoridagi ortiqcha mahsulotni o‘zi uchun zarur bo‘lgan boshqa 
mahsulotga ayirboshlashga ehtiyoj seza boshladi.
Ayirboshlash -
bu kishilaming istak - xohishlari va ehtiyojlari 
mahsuli sifatida amalga oshiriladigan jarayon bo‘lib, buning natijasida, 
tomonlar ehtiyojini qondirish maqsadida ixtiyoridagi narsadan voz kechib, 
zarur bo‘lgan narsaning o‘miga berishdir. Ayirboshlash kishining ehtiyoji 
bo‘lgan buyumga ega bolish imkoniyatini beradigan jarayondir.
Demak, ayirboshlash «А» va «В» tomonlar o‘rtasidagi o‘zaro 
kelishuv natijasida sodir boladigan jarayon boiib, «А» o‘ziga tegishli 
tovar yoki xizmatini «В» tomonning tovar yoki xizmati uchun berishdir. 
Madomiki, ushbu almashuv jarayoni ikki tomonga ham iqtisodiy jihatdan 
foydali boiib, «А» tomon voz kechgan tovar yoki mahsulot o‘miga o‘zi 
uchun zarur boigan, undan ham foydaliroq tovar yoki xizmatni oladi.
Shuningdek, natural xo‘jalikning rivojlanib borishi, jamiyatda 
mehnat taqsimotini shakllanishiga olib kelgan. Vaqt o‘tishi bilan odamlar 
o‘rtasida mahsulot ayirboshlash jarayoni rivojlanib, ishlab chiqarishning 
ixtisoslashuv jarayoni ro‘y bera boshlagan. Xususan, pulning vujudga 
kelishida chorvachilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishi, keyinchalik 
hunarmandchilikning shakllanishi juda muhim ahamiyat kasb etdi. Ushbu 
davrda, odamlar o‘rtasida mahsulotlami faol ayirboshlash jarayoni 
boshlandi. 0 ‘sha davrdagi ayirboshlash munosabatlarini faollashishiga 
asosiy omillar sifatida quyidagilami keltirish mumkin:
• ishlab chiqarishning natural xo‘jalik shaklidan tovar ishlab 
chiqarish davriga o‘tishi;
• ishlab chiqaruvchi subyektlaming bir — biriga o'zaro bog‘liqligi- 
ning vujudga kelishi;
• ayirboshlash jarayonida tovarlar ekvivalenthgining ta’minlangan-
ligi.
7

---

Iqtisodiy adabiyotlarda pulning vujudga kelishini yoritishda asosiy 
e’tibor, uning qiymat shaklining rivojlanish evolyutsiyasiga qaratiladi. 
Chunki, pulning vujudga kelishida uning qiymat shakllari juda muhim 
o‘rin tutadi. Pulning qiymat shakllari, asosan, beshta ko‘rinishdan 
iboratligi e’tirof etilib, ular quyidagilardan iborat: