|
3 - bob. PUL AYLANMASI VA UNING TASHKIL
ETILISHI
3.1. Pul aylanmasining mohiyati
Naqd pul va naqd pulsiz shaklda hisob-kitoblami amalga oshirish
pul aylanmasini tashkil etadi.
Naqd pul aylanmasi - bu qog‘oz pullar va tanga pullar vositasida
amalga oshirilib, naqd pullar harakati jarayonida namoyon boiadi. Naqd
pul aylanmasi asosan jismoniy shaxslar va yuridik shaxslar o‘rtasida
vujudga keladigan ayirboshlash munosabatlarini amalga oshirishga
xizmat qiladi.
Naqd pulsiz aylanmalar - bu kredit muassasalarida ochilgan
hisobraqamlar yordamida pullami hisobdan hisobga ko‘chirish orqali
amalga oshiriladi.
Pul doimiy ravishda «harakatda» boiadi, bu harakat davomida
juda ko‘plab tovar va xizmatlami sotish va sotib olish jarayonida
bevosita ishtirok etib, sotuvchi va sotib oluvchilarga xizmat qiladi.
Xususan, pul o‘z harakati jarayonida bozordagi talab va taklifdan kelib
chiqqan holda tovarlar va xizmatlar bahosini belgilaydi, bu pulning
qiymat oichovi, muomala vositasi va toiov vositasi funksiyalari orqali
amalga oshiriladi.
Pul vaqtinchalik hisob-kitoblar va aylanmalarda ishtirok etmagan
vaqtda jamg‘arma vositasi funksiyasini bajarish orqali, o'zining sohibiga
qo‘shimcha daromad keltiradi va real iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydi.
Pul aylanmasi tarkibida naqd yoki naqdsiz hisob-kitoblar bilan
amalga oshirilayotgan toiovlar hajmining yuqori yoki pastligiga pulning
barqarorligi, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi va boshqa qator
omillar ta’sir qiladi.
Pulning aylanmasi mohiyatini vanayam chuqurroq aniqlash uchun
uning obyekti va subyektlariga e’tibor berish maqsadga muvofiq. Pul
aylanmasi subyektlari sifatida davlat va davlat muassasalari, Markaziy
bank, kredit va moliya muassasalari, mamlakat rezidenti va
norezedentlari, korxona va tashkilotlami keltirish mumkin, Uning
46
obyekti esa tovar va tovarsiz operatsiyalar jarayonida vujudga keladigan
iqtisodiy munosabatlar, ya’ni aylanmalar hisoblanadi.
Pul aylanmasi subyektlari o‘rtasida amalga oshiriladigan iqtisodiy
munosabatlar naqd va naqd pulsiz ko‘rinishida amalga oshiriladi.
Xorijiy mamlakatlar iqtisodiy adabiyotdarida pul aylanmasi deyarli
o£rganilmaydi. Buning asosiy sabablaridan biri, balki mazkur
mamlakatlar bank muassasalarida hisob-kitoblami amalga oshirishda pul
aylanmasi naqd va naqd pulsiz ko‘rinishi shakllari o‘rtasida farq mavjud
emasligi boiishi mumkin. Haqiqatda ham rivojlangan va ayrim
rivojlanayotgan mamlakatlar banklarida naqd va naqdsiz pul hisob-
kitoblami amalga oshirish o‘rtasida farq mavjud emas.
Shu bilan birga, MDH mamlakatlari iqtisodiy adabiyotlarining
deyarli barchasida «pul aylanmasi» va «to*lov aylanmasi» alohida -
alohida o‘rganiladi. Ulami bir - biridan farqlashda asosiy e’tibor hisob-
kitoblami amalga oshirishda naqd pulni ishtirok etishi yoki etmasligiga
qaratiladi. Pul aylanmasida bevosita naqd pullar to‘lovlami amalga
oshirishda ishtirok etadi. Keyingi yillarda hisob-kitoblami amalga
oshirishda plastik kartochkalar, hisob-kitob cheklarni joriy etilishi pul
aylanmasi tarkibida naqd pulli hisob-kitoblar ulushining sezilarli
darajada pasayib ketishiga sabab bolmoqda. Xususan, AQSH, G‘arbiy
Yevropa mamlakatlari va Yaponiyadapul aylanmal arming ulushi 1 - 1,5
foizni tashkil etadi.
Quyidagi chizmada pul aylanmasining tarkibiy tuzilishi va uning
o‘zaro bogliqligini tavsiflovchi holatlar keltirilgan.
Chizmadan
ko‘rinib
turganidek,
pul
aylanmasini
to‘rtta
yo‘nalishga ajratish mumkin.
Birinchi yo‘nalish, pul mablaglari shakliga ko‘ra, naqd pulli
aylanmasi va naqd pulsiz aylanmasidan tashkil topgan.
Ikkinchi yo‘nalish, pul aylanmasida ishtirok etayotgan subyektlar
joylashuviga ko‘ra, bir shahar ichidagi va shaharlararo pul aylanmasidan
iborat.
Uchinchiyo‘nalish, pul funksiyalarining namoyon bolishiga qarab
muomala vositasi va to io v vositalarini o£z ichiga oladi.
To‘rtinchi yo‘nalish, tovar - pul munosabatlarining aks etishiga
ko‘ra, tovarli pul oboroti va tovarsiz pul oborotlari ko‘rinishida
namoyon boiadi.
47
Pul aylanamasi tarkibida naqd pulli yoki naqd pulsiz hisob-kitoblar
hajmining past yoki yuqori ekanligi qator omillar bilan izohlanadi.
Xususan, ular quyidagilardan iborat:
PUL AYLANMASI
Pulning funksiyalarini
namoyon bo'lishiga
ko'ra
Muomala
vositasi
To'lov
vositasi
' t
1
r
Hisob-kitoblarning shakliga
ko'ra
I
Qatnashayotgan subyektlaming
joylashunviga ko‘ra
I
I
i
Naqd pulli
Do'stlaringiz bilan baham: |
