A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

24 Бир неча асрдан кейии уш бу “олтин сакдовчилар” баикларга айландилар.
35

---

muomalada toiov vositasini bajara boshladi. Dastlab muomalaga 
chiqarilgan qog‘oz pullar to iig ic h a oltin bilan ta’minlangan edi. 
Keyinchalik esa oltin saqlovchining kasodga uchrashi, yoki odamlaming 
ishonchini suiiste’mol qilishi natijasida muomalada ta’minlanmagan 
qog‘oz pullar paydo b o ia boshladi. Natijada ushbu pullar oltin 
saqlovchilarga taqdim etilganda ular buning evaziga oltin tangalar 
berishdan bosh tortdi. Bulaming barchasi mamlakatda pul muomalasini 
izdan chiqishi oqibatida xo‘jalik yuritish va hisob-kitoblami amalga 
oshirishda tanazulliklami keltirib chiqardi. Aynan shu jarayonda davlat 
qog‘oz pullami tartibga solish va yagona emissiya qilishni o‘z qoiiga 
oldi. Buning uchun alohida davlat banki, ya’ni Markaziy bankni tashkil 
etdi, unga muomalaga qog‘oz pullami chiqarish, pul muomalasini 
tartibga solish vazifalari yuklatildi. Tijorat banklari esa muomalga naqd 
pullami emissiya qilish huquqidan mahrum etilib, mijozlarga bank 
xizmatlarini ko‘rsatadigan tijorat muassasalariga aylantirildi.
Angliyada qog‘oz pullar 1817-1843-yillarda tijorat banklari 
tomonidan muomalaga chiqarilgan, 1813-yilda Angliya Banki o‘z 
banknotasini muomalaga chiqardi. 1844-yildan boshlab esa tijorat 
banklariga pulni emissiya qilish bekor qilindi va R. Pilning qonuniga 
asosan Angliya Bankining emissiya huquqi joriy etildi.
Qog‘oz pullar ta’minlanmagan, asl qiymatga ega pullar 
boimaganligi sababli ayrim davlatlarda muomalaga chiqarilgan pullar 
dastlabki davrlarda to io v vositasi sifatida hisob-kitoblarda keng 
qoilanilishida muammolar uchrab turgan. Buning oldini olish 
maqsadida og‘ir choralar qoilanilgan. Masalan, Xitoyda qog‘oz pulning 
o‘ziga uni toiov vositasi sifatida qabul qilmagan shaxsning boshi 
kesilishi qayd etilgan, Fransiyada 25 yil qamoq jazosi, bazi hollarda 
o iim jazosi ham qoilanilgan. Angliyada chiqarilgan qog‘oz pullami 
to io v vositasi sifatida qabul qilmagan kishilami davlatga qarshi xiyonat 
darajasigacha olib chiqilgan.
Davlat tomonidan emissiya qilingan qog‘oz pullar bevosita va 
bilvosita ta’minlangan edi. Bevosita ta’minlangani oltin tangalar bilan, 
davlatning soliqlami va boshqa majburiy toiovlam i shu qog‘oz pullarda 
qabul qilishi bilvosita ta’minlanganligi sifatida belgilab qo‘yildi.
Iqtisodiy adabiyotlarda «emissiya qilish» va «muomalaga pul 
chiqarish» tarzidagi ma’nosi bir - biriga yaqin boigan iqtisodiy 
terminlami uchratamiz. Biroq bu ikki iqtisodiy termin ma’nbsi va 
iqtisodiyotga ta’siri jihatidan bir - biridan tubdan farq qiladi.
36

---

Naqd pullami muomalga emissiya qilinishi iqtisodiyotda pul 
massasining hajmini oshiradi. Bu ishni mamlakat Markaziy banki 
amalga oshiradi. Muomalaga naqd pullami chiqarish esa mavjud pul 
massasi hajmini o'zgartirmagan holda tijorat banklari tomonidan amalga 
oshiradi.
Mamlakatda iqtisodiy inqirozlar, tabiiy ofatlar va urushlar ro‘y 
berganda davlatning xarajatlari juda ortib ketardi. Ushbu xarajatlar 
davlatning topshirig‘i bilan muomalaga chiqariladigan qo'shimcha pul 
emissiyasi orqali hal etilar edi, bu, o'z navbatida, qog‘oz pullaming 
qadrsizlanishiga va pul muomalasining izdan chiqishiga olib kelardi.
Shuning uchun ham qog'oz pullar asl qiymatga ega boimagan, 
o'rinbosar pullar hisoblanib, ulami doimiy ravishda tartibga solib borish 
va tegishli nazoratni amalga oshirishni talab etadi.