A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

15.2.7. Suzib yuruvchi kurs
(1971-yil va keyingi davr)
1970-yillaming 
boshida 
AQSH 
iqtisodiyotida 
inflatsiya 
darajasining yuqoriligi Bretton - Vuds tizimi faoliyatini davom 
ettirishiga ham jiddiy xavf sola boshladi. Inflatsiyani oldini olish 
maqsadida 1971-yilning 15-avgustida AQSH Prezidenti Nikson barcha 
ish haqi va narxlami muzlatdi, shuningdek, Bretton - Vuds tizimi 
qoidalariga mos kelmaydigan qarorlar qabul qildi.
Xususan, AQSH Yevropa mamlakatlari Markaziy banklari 
hisobvaragiarida yigilgan dollami oltin bilan so‘ndirish xususidagi 
talabini qondirishdan bosh tortdi. AQSH Prezidenti oltin standartidan 
butunlay voz kechganligi to‘g‘risida axborot berdi. Jahon pul tizimi 30- 
yillaming tartibsizligiga qaytdi.
1930-yillarda AQSHda dollami oltinga bogiiqligining saqlanishi, 
jahon pul tizimidagi tartibsizliklami chuqurlashib ketishini oldini olgan 
edi. Endilikda, dollar oltin bilan ta'minlanmagan oddiy qog‘oz pulga 
aylangan edi. Bu, o‘z navbatida, iqtisodiy salbiy oqibatlami: valuta 
to‘siqlari, devalvatsiyaning ortishi xalqaro savdo va investitsiya 
faoliyatini to‘xtashi kabi moliyaviy, iqtisodiy «urush»ni yuzaga 
kelishiga, jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi boiishiga jiddiy xavf 
tug‘dirdi.
Barcha davlatlar xavf solib turgan moliyaviy - iqtisodiy inqirozni 
oldini olish uchun turli chora - tadbirlar loyihalarini ishlab chiqdi. 1971- 
yil 18-dekabrda jahon pul tizimini saqlab qolish maqsdida AQSH 
tomonidan ilgari surilgan taklif Yamayka konferensiyasida muhokama
269

---

qilindi va tasdiqlandi. Ushbu kelishuvga asosan jahon valuta tizimi oltin 
bilan ta’minlanmagan bo‘lib, Smitson kelishuvi nomini oldi. Shu 
davrdan boshlab, oltin milliy valutalaming ta'minlanganlik vazifasini 
bajarishni to‘xtatdi.
AQSH Prezidenti Nikson tomonidan jahon valuta tizimiga 
kiritilgan yangilik, amaldagi Bretton - Vuds tizimi yoki 20-yillaming 
oltin deviz standartidan ham ishonchsiz edi. Chunki, kelishuvga asosan 
mamlakatlar qat’iy belgilangan valuta kurslarini saqlashi bilan birga, 
yangi tizimga ko‘ra valutalar oltin yoki boshqa jahon pullari bilan 
ta’minlanmaganligi bekor qilindi. Yevropa valuta kurslari sun’iy 
ravishda baholandi. AQSH dollarining kursini doimiy 35 doll, darajada 
boiishini ta’minlashi to‘g‘risidagi kelishuvga asosan dollaming 
devalvatsiyasi 38 dollar qilib belgilandi.
Yangi valuta tizimida valutalaming yagona ayriboshlash 
qoidalarining mavjud emasligi, ulami qat’iy ayriboshlash kursini amal 
qilishida kelishmovchiliklami keltirib chiqardi. Shuningdek, Smitson 
kelishuvida AQSHdagi inflatsiyani, dollar kursi va tashqi savdo 
kamomadini tartibga soluvchi qoidalaming yo‘qligi, iqtisodiy vaziyatni 
yanada chuqurlashtirdi.
Yevropa mamlakatlari iqtisodiyotida «yevrodollar» massasini 
muntazam o‘sishi, oltinga ayriboshlash shaklining barham topishi 
natijasida erkin bozordagai oltinning bahosi 215 dollargacha ko‘tarildi. 
Mamlakatlar 
valuta 
ayriboshlash 
kurslari 
o‘rtasidagi 
nomutanosibliklami kelib chiqishi, dollarga yuqori baho berilganligi va 
Yevropa, Yaponiya davlatlari valutalari sun’iy baholanganligidan 
dalolat bergan edi. Buning natijasida 1973-yilning fevral - mart oylarida 
jahon moliya bozori ishtirokchilari sarosimaga tushdi. Chunki, dollarga 
ishonchsizlikni yuqoriligi natijasida, mamlakatlar dollar xarid qilishdan 
bosh tortdi. Shunday qilib, Smitson kelishuvi imzolanishidan bir yil 
o‘tib, bu tizimni faoliyat yuritishi barham topdi.
Smitson 
kelishuvida 
belgilangan 
qoidalami 
o‘zini 
to iiq
oqlamaganligi dollarga bo‘lgan ishonchsizlikni yanada kuchaytirdi. 
Moliya bozoridagi tartibsizliklar dollar devalvatsiya qilinishini talab 
etdi. Qog‘oz pullaming suzib yuruvchi kursida, valuta kurslari talab va 
taklifdan kelib chiqib erkin aniqlandi. Bu esa, Yevropa valuta birjalanda 
dollami qadrsizlanishiga, nemis markasi, Shveytsariya franki va 
Yaponiya iyenasi kabi qattiq valutalami qadri ko‘tarilishiga olib keldi. 
Shu qatorda yevrodollar muammosining barham topishi bilan AQSH
270

---

to‘lov balansi kamomadi ham me’yorlashdi. Chunki, dollar kursi 
tushishi, AQSHning jahon bozoridagi tovarlari bahosiga ijobiy ta’sir 
qildi va Amerika eksportini o ‘sishini ta’minladi. 0 ‘z navbatida, valuta 
bozorini tartibga solish uchun vaqti - vaqti bilan davlat tomonidan 
valuta intervensiyasi o ‘tkazilishi, valuta bozorini erkin faoliyat 
yuritishiga ta’sir ko‘rsatdi.
Keyinchalik ushbu tizimni amal qilishida ham qator kamchiliklar 
mavjudiligi ayon boidi. Chunki, qattiq valutaga ega boigan 
mamlakatlar milliy valutasining qadrini o‘sishi iqtisodiyotga salbiy ta’sir 
ko'rsata boshladi. Ya’ni milliy valutaning uzoq vaqt o‘sish 
tendensiyasiga ega boiishi, milliy ishlab chiqaruvchilar tovarlarini 
narxini o‘sishiga, iste’mol tovarlari bozorini Amerika tovarlari bilan 
toiishiga olib keldi. Iqtisodiyotda shu kabi holatlami oldini olish 
maqsadida boshqa davlatlar 1930-yillarda boigani kabi, turli valutaviy 
nazoratlar, valuta devalvatsiyasi va boshqa iqtisodiy me’yorlar joriy 
qilindi. Shuni ta’kidlash joizki, dollaming qadrsizlanishi, Amerikada 
import tovarlarining bahosini o‘sishiga ta’sir ko‘rsatdi. Boshqa 
davlatlarda arzon amerika tovarlariga boigan talab yanada ortadi. 
AQSH bozorlarida esa eksport tovarlarini hajmini kamayishi, ichki 
bozorda bunday tovarlaming (go‘sht va bug‘doy) bahosini o‘sishiga olib 
keldi. Aytish joizki, dollaming qadrsizlanishi eksporterlarga ijobiy ta’sir 
ko‘rsatayotgan boisa, bu - inflatsiya solig‘ini toiayotgan iste’molchilar 
to io v qobiliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan.
AQSH ning 1971-yil avgustidan keyingi davrda oltin standartidan 
voz kechishi va 1973-yil mart oyidan suzib yuruvchi valuta kurslarini 
joriy qilinishi, jahon valuta tizimida uzoq vaqt inflatsiyani saqlanishiga 
sabab boidi. Qog‘oz pul nazariyasi tarafdorlari boigan keynschilar va 
Milton Fridman kabi iqtisodchilar, sanoatni rivojlanishi natijasida 
dollami oltinga nisbatan kursi 8 - 1 0 dollargacha tushishini taxmin 
qilishgan edi. Amaliyotda esa Bretton - Vuds tizimi joriy etilganda 
belgilangan oltin unsiyasi uchun 35 dollar, ushbu davr ichida umuman 
pasaymadi. Aksincha, 1971-yillarga kelib oltinning bozor bahosi bir 
necha marta oshib ketdi. Fransiyaning davlat maslahatchisi Jak RyuefF 
tomonidan 50 - 60 yillarda, oltin unsiyasi uchun 70 dollar miqdoridagi 
narx taklif qilinishi, AQSHning qarshiligiga sabab boigan edi. Lekin 
1970-yil boshiga kelib, oltinning erkin bozordagi bahosi 70 dollardan bir 
necha marta oshdi.
271

---

1973-yilda butun davlatlar iqtisodiyotida hukm surayotgan 
inflatsiyani ijtimoiy - iqtisodiy oqibatlari tabora chuqurlashib bordi. 
Erkin bozorda narxlami shakllanishida noaniqliklar va beqarorlik 
yuzaga keldi. Bu jahon valuta tizimini qat’iy valuta kurslariga va 
paritetiga asoslangan Bretton - Vuds tizimi qoidalaridan chiqish bilan 
izohlanadi. Ya’ni amaliyotga valutalaming suzib yuruvchi kurslarini 
kiritilganligi, oltinning rasmiy qiymatini yo‘qolganligi va AQSHning 
boshqa davlatlar Markaziy banklari hisobvaragiarida yig‘ilgan 
«yevrodollar»lami oltinga ayriboshlashdan bosh tortishi, Bretton - Vuds 
tizimi tamoyillariga mutlaqo zid boigan75.
Mamlakatlar o‘rtasidagi savdo - iqtisodiy munosabatlami va 
investitsiya oqimini qavta tiklash maqsadida 1976-yil Kingston 
(Yamayka) shahrida bo iib o‘tgan konferensiyada Xalqaro valuta fondi 
tomonidan yangi valuta tizimi taklif qilindi. 1978-yilning apreli oyida 
ratifikatsiya qilingan Yamayka kelishuvi, valutalami qat’iy belgilangan 
kurslarini bekor qildi. Shu bilan birga, oltin likvid aktiv sifatida 
Markaziy banklarda tayanch valuta b o iib qoldi. Xalqaro valuta 
jamg‘armasi Yamayka kelishuvi doirasida davlatlarga valuta kurslarini 
aniqlash qoidalarini tanlash huquqini berdi. Yamayka kelishuviga asosan 
oltin demonetizatsiyasi76 ko‘zda tutilgan. Ya’ni:
1. Ikki davlat valutalari nisbatida - oltin va oltin paritetining 
rasmiy qiymati bekor qilindi.
2. Davlat organlari va Markaziy banklar dollami oltinga 
ayriboshlash to‘xtatildi.
3. Oltinni bozor bahosida sotish va sotib olishga ruxsat berildi.
4. Mamlakatlarga valuta kurslarini aniqlash rejimlarini tanlash 
huquqi berildi.
5. Valuta kurslarini qat’iy belgilangan kursi o‘miga suzib yuruvchi 
valuta kurslari joriy etildi.
6. Xalqaro valuta jamg‘armasiga, a’zo mamlakatlar valuta siyosati 
ustidan nazorat qilish vakolati berildi.
75 1967 йилда Франция Марказнй банки хисобварагида йигилган 4,704 млрд додлярни 4,2 минг тонна ошинга 
айрибошланипга ва олтинга эркин ксявершрланадиган франкни жорий кдлиши, кейинчалгас Германкянинг хам придай 
йул тутиши, 1971 - 1973 йилларда Бретгон - Вудс тизимини ишздюзга учратди. Чунки AEQU нинг олтин захиралари 
12,5 минг тоннагача камайиб кетиши натижасида Р.Никсон рахбарлигидаги Президент маъмураятини атшнни зркин 
айрибошлантпига чек к^шшшга сабаб б^лдн. Долларшшг 10 
%
га девальвация булиши натижасида сигганнинг бахоси 
к^тарявщи. Валюта игакрози НАТО таркибидаги АКД1, Франция ва Германия уртасида келишмовчилик кслтириб 
чик,арди. (Шавшуков В.М. Система глобальных финансов и ее современное состояние // Проблемы современной 
экономики. 2002. № 2. С. 46)
76
Олтинда, пул функцияларини йуколиши юридак ва реал жараёнлар билан изохланади .Ямайка валюта тезими 
Ковдаларига асосан олтин демон етизацияси юридик мустахкамлавди. Лекнн Халкаро валюта жамгармаси низомида 
олтинни халкаро захира активи эканлиги ман этилмаган, шунинг учун хакщдтда олтин демонешзацияси тугатилмаган.
272

---

Suzib yuruvchi valuta kurslanning doimiy o‘zgaruvchanligi, 
ulaming barqaror faoliyat yuritishiga ta’sir ko‘rsatishini oldini olish 
uchun a’zo mamlakatlar, valuta tizimida qabul qilingan qoidalar 
to‘g‘risida o‘z vaqtida Xalqaro valuta jamg‘armasini ogohlantirish 
majburiyatini oldi. Xalqaro valuta jamg‘armasi, a’zo davlatlardan 
batafsil olingan ma’lumotlarga asosan, mamlakatlami valutalarning uch 
kategoriyasidan biriga kiritadi.
1. Bir yoki bir necha valutalarga bogiangan valuta.
2. Ayriboshlash kursi bir yoki bir necha valutalarga nisbatan 
egiluvchan boigan valutalar.
3. Egiluvchanligi yuqori boigan valutalarning ayriboshlash kursi.
Ta’kidlash joizki, Xalqaro valuta jamg‘armasi mamlakatlami,
uchta kategoriya bo‘yicha guruhlashtiradi va bu har yili o‘zgarib turishi 
mumkin. Masalan, 1983-yilda jahonning 38 mamlakati o‘z valutalarini 
dollarga bogiagan, 1985-yilda ulaming soni 31 tagacha, 1990-yilda 28 
tagacha kamaydi. Aksariyat davlatlar qattiq valuta siyosati yuritib, 
valuta tizimini kuchli nazorat ostiga olgan. Shu o‘rinda mamlakat valuta 
ayirboshlash tizimining litsenziyalashtirilishi77 natijasida valutalar to iiq
konvertatsiya qilinmaydi.
Yamayka valuta tizimi Bretton - Vuds valuta tizimiga nisbatan 
egiluvchan boiib, mamlakatlar to io v balansi va valuta kurslari 
beqarorligiga moslashuvchan hisoblanadi. Shu bilan birga, Yamayka 
valuta tizimini amal qilishi jarayonida, bir qator murakkab muammolar 
mavjudligi 
ko‘zga 
tashlandi. 
Xususan, 
SDR 
standartining 
samarasizligi78, yuridik jihatdan oltin demonetizatsiya qilinishi va haqi- 
qatda 
esa, 
uning jahondagi 
likvid 
aktiv 
sifatida 
zaxirada 
shakllantirilayotganligi, suzib yuruvchi kurslar tizimining mukammal 
emasligi bilan izohlanadi.