A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

ga-
G. Asosan yuridik shaxslarga ishlab - chiqarishni rivojlantirishga
178

---

I ll BO‘LIM. BANKLAR VA NOBANK KREDIT
TASHKILOTLARI
10 - bob. BANKLARNING VUJUDGA KELISHI
VA RIVOJLANISHI
10.1. Banklaming vujudga kelishi va mohiyati
Banklaming vujudga kelishi tovar - pul munosabatlarining asosiy 
elementlari sifatida, pulning qiymat shakli paydo bo‘lishi bilan bir 
davrga to‘g ‘ri kelgan. Iqtisodiy adabiyotlarda dastlabki banklaming 
vujudga kelishi haqida aniq ma’lumotlar mavjud emas. Ayrim iqtisodchi 
olimlar banklami feodalizm davrida vujudga kelganligini ta’kidlashsa, 
ulaming ayrimlari esa kapitalistik tuzumning dastlabki davrlarida paydo 
bo‘lganligini ta’kidlaydi. Uchinchi guruh olimlar, banklar faoliyatiga 
xos 
bo‘lgan 
operatsiyalar miloddan ilgarigi 
davrlarda paydo 
bolganligini qayd etadilar.
Manbalarga ko‘ra, dastlabki bankirlar kichik - kichik do‘konlarda 
mahalliy pullami xorijiy pul birliklariga ma’lum darajadagi toiov 
evaziga almashtirib berishgan. Shuningdek, yirik pul egalarining pullari 
va tijorat veksellarini tegishli haq evaziga saqlash bilan shug'ullangan. 
Keyinchalik banklar vaqtinchalik bo‘sh pul mablagiami tegishli shartlar 
asosida jalb etib, ushbu mablaglarga ehtiyoji boigan shaxslarga 
ma’lum to io v evaziga bera boshlagan.
Tarixiy manbalarga ko‘ra, dastlabki banklar Gretsiyada paydo 
boigan, keyinchalik xalqaro savdo munosabatlarining rivojlanishi 
natijasida Yevropa mamlakatlarida banklar vujudga kelgan. Shuningdek, 
natural xo‘jalikning barham topishi, tovar - pul munosabatlarining 
rivojlanishi natijasida hisob-kitoblar va kreditlaming roli shiddat bilan 
ortib bordi. Bidar, o‘z navbatida, bir maromdagi hisob-kitob va pul 
muomalasini tashkil etish zaruriyatini keltirib chiqardi. Bu jarayon o‘z -
o‘zidan banklaming tashkil topishi va rivojlanishiga ijobiy ta’sir 
ko‘rsatdi.
179

---

Ayrim iqtisodiy adabiyotlarda, dastlabki banklar ibodatxona 
(butxona)larda 
tashkil 
topganligi 
ta’kidlanadi59. 
Ibodatxonalar 
hukumatning va diniy tashkilotlaming zaxira fondlari sifatida xizmat 
qilgan. Ularda oziq - ovqat zaxiralari va boshqa qimmatbaho buyumlar 
saqlangan. Keyinchalik ibodatxonalar toiov vositalarini bajaradigan 
oltin, kumush va boshqa qimmatbaho metallami saqlash bilan birga, pul 
muomalasini tashkil etish jarayonlarida ham bevosita ishtirok etishgan. 
Bunga 2011-yil iyulida Hindistonning ibodatxonalaridan birida yirik 
miqdorda oltin va boshqa boyliklar topilganligini misol sifatida keltirish 
mumkin. Topilma juda katta miqdorga teng boiib, qachon va kim 
tomonidan qo‘yilganligi m aium emas.
Ibodatxonalar qadimda banklar vazifasini bajarganligining va 
ulami barqarorligining asosiy sabablaridan biri, davlat va dindorlaming 
asrlar davomida ibodatxonalarda xizmat qiluvchilarga nisbatan yuqori 
darajada ishonchning shakllanganligi hisoblanadi. Bu, o‘z navbatida, 
boshqalarda ham ibodatxonalarda pul mablagiami saqlashga boigan 
ishonchini qozongan. Dastlab ushbu an’ana qadimiy Sharqda vujudga 
kelgan boisa, keyinchalik qadimgi Gretsiya va Rim hamda Yevropaga 
tarqalgan.
Qadimgi Gretsiyada davlat va uning rasmiy xodimlari, zargarlar, 
savdogarlar va boshqa zodagonlar ibodatxonalaming (Delfiy, Deloss, 
Samoss, Efess kabi ibodotxonalar) alohida shaxslariga pul mablagiarini 
saqlash va tegishli operatsiyalami amalga oshirishga ishonch bildirib, 
ularga pul mablagiari va qimmatbaho metallami saqlash, shuningdek, 
ulaming topshiriqlariga binoan hisob-kitoblami amalga oshirishga ruxsat 
bergan. Buning barobarida, mamlakatda mehnat taqsimoti va iqtisodiy 
munosabatlaming rivojlanishi, o‘zaro moliyaviy ayirboshlash hajmining 
ortishi natijasida ushbu ibodotxonalarda pul ishlari bilan shug‘ullangan 
shaxslar moliyaviy vositachilar sifatida maydonga chiqa boshladi.
Taxminan eramizdan oldingi VII asrlarda yirik ibodatxonalaming 
kichik - kichik moliyaviy vositachilik do‘konlariga aylanib borishi 
natijasida, 
shuningdek, 
pul 
muomalasini 
tartibga 
solishda 
muammolaming vujudga kelayotganligi sababli metall tangalami 
muomalaga chiqarish va pul muomalasini tartibga solish huquqini davlat 
o‘z qoiiga ola boshladi.
Деньга, кредит, банки: уче€ннк/кол. авт.: под ред.засл.деяг. науки РФ, д.э.н. проф. О.й-Лавшурина. - 5 - е изд., 
стер. -М.: КНОРУС, 2007. -С.319 - 324.
180

---

Hozirgi kunda, siz bilan biz bank sifatida biladigan moliyaviy 
muassasalaming dastlabki ko‘rimshlari XVI asrda Angliyada vujudga 
kelgan. E’tiborli jihati shundaki, dastlabki bankirlar oltin metallardan 
turli zebu - ziynatlar yasaydigan zargarlar yoki yirik savdo bilan 
shug‘ullanadigan savdogarlar ichidan chiqqan. Shuningdek, Florensiya 
va Venetsiyada XVI asrda jirobanklar vujudga keldi. Keyinchalik 
banklar Amsterdam, Gamburg, Milan, Nyurenberg kabi yirik 
shaharlarda tashkil topa boshlagan. Ushbu banklar asosan yirik 
savdogarlaming oltin tangalarini saqlash va ulaming toiov hisob- 
kitoblarini amalga oshirish bilan shug‘ullangan.
Hozirgi paytda faoliyat yuritayotgan Markaziy bankka o‘xshagan 
bank birinchi marta Stokgolmda 1650-yilda, keyinchalik 1694-yilda 
Angliyada tashkil topgan boiib, bu bank pul emissiyasini amalga 
oshirish, mamlakatda tijorat banklari faoliyatini tartibga solish kabi 
ishlami bajargan.
Banklar yirik savdogarlar, zargarlar va boshqa shaxslaming hisob- 
kitoblarini bearish bilan birga, jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh pul 
mablagiarini jalb qilish asosida juda yirik miqdorda ssuda kapitalini 
jamg‘aradilar, ushbu mablag‘ kredit sifatida iqtisodiyotning turli 
bo‘g ‘inlariga yo‘naltiriladi. Shu tariqa, kapitalistik jamiyatda «bank» 
deb 
yuritiladigan 
tadbirkorlik 
faoliyati 
bilan 
shug‘ullanuvchi 
«korxona»lar tashkil topdi.
Banklaming mohiyatiga iqtisodiy adabiyotlarda turli yondashuvlar 
mavjud. «Bank» etimologiyasiga e’tibor qaratadigan bolsak, «bank» 
so‘zi qadimgi fransuzcha «banque» va italiyancha «bansa» so‘zlandan 
paydo bo‘lib, 
«almashtirish stoli» ma’nosini anglatishining guvohi 
bolamiz.
Bank -
bu moliyaviy muassasa boiib, jamiyatdagi vaqtinchalik 
bo‘sh pul mablagiarini tegishli shartlar bilan jalb etib, ushbu 
mablaglarga ehtiyoji mavjud boigan yuridik va jismoniy shaxslarga 
qaytarishlik, muddatlilik, tolovlilik va ta’minlanganlik asosida 
beradigan tijorat tashkilotdir.
Boshqa bir adabiyotda, bank - tadbirkorlik faoliyatining o‘zigaxos 
turi boiib, uning faoliyati ssuda kapitalining harakati, ya’ni ulami jalb 
qilish va joylashtirilishi bilan bevosita bogliqdir, degan fikr ilgari 
suriladi60.
60 
Банки и банковские операции: Учебник для вузов/ Е.Ф.Жухов, Л.М.Махсимова, О.М.Макарсжа и др.; Под ред. 
проф Е.Ф.Жукова. -М.: Банки и биржи, ЮНИТИ 1997. -С. б.
181

---

Bankir ssuda kapitalistidan farqli oiaroq, turli ko‘rinishdagi 
xizmatlami taklif etadi va pul aylanmasini tashkil qiladi. Ssuda 
kapitalisti ishlab chiqarishni o‘z kapitali hisobidan moliyalashtirsa, 
bankir ushbu jarayonni chetdan jalb qilingan begona shaxslaming 
mablag‘lari hisobidan amalga oshiradi.
Tijorat banklari mohyatini teranroq anglash uchun ayrim 
metodologik masalalarga e’tibor qaratish lozim. Ulaming ayrimlari 
quyida keltiriladi:
- banklaming mohiyatini yoritishda ulaming mikrodarajadagi 
faoliyatiga e’tibor qaratish lozim;
- banklaming mohiyatini yoritishda ular qanday shaklda va 
maqsadda tashkil etilganligiga emas, balki ularga yagona bank sifatida 
faoliyat yuritishiga e’tibor qilish lozim;
- banklaming mohiyatini ajralmas qismi sifatida ulaming tashkil 
topish asoslari, ya’ni tashkiliy - huquqiy asoslari muhim ahamiyat kasb 
etadi;
- banklaming mohiyati - bu o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan 
obyektning tarkibini anglatadi;
- banklaming mohiyatiga qator ta’riflar shakllantirilgan boiib, 
muammoni o‘rganayotgan paytda uning qanday jihatiga e’tibor 
qaratilayotganligi muhim hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, banklaming vujudga kelishi va ulaming 
mohiyati kishilik jamiyatining vujudga kelishi davridan boshlab 
shakllanib, rivojlanib va takomillashib kelmoqda Buning asosiy sababi 
jamiyatda 
iqtisodiy 
munosabatlaming 
takomillashuvi, 
mehnat 
taqsimotining chuqurlashuvi, tovar va xizmatlar aylanmasi hajmining 
ortishi kabi qator omillar hisoblanadi. Shuningdek, qayerda savdo va 
zargarlik ishlari rivojlangan boisa, shuningdek, ishonch yuqori boigan 
joylarda dastlabki banklar paydo boigan.