A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

10.2. Banklaming funksiyalari
Banklaming mohiyati ulaming funksiyalarida yanayam yaqqolroq 
namoyon boiadi. Banklaming funksiyalari ulaming nazariy masalalari 
sifatida e’tirof etiladi. Shu bois ham banklaming mohiyatini yoritishda 
vujudga kelgan qator mulohazali holatlar ulaming funksiyalarini 
yoritishda ham mustasno emas. Xususan, iqtisodiy adabiyotlarda 
banklaming funksiyalari haqida qator mulohazali va tushunmovchilik 
holatlari mavjud. Masalan, ayrim manbalarda banklar bajaradigan
182

---

operatsiyalar ulaming funksiyalari sifatida qayd etiladi. Bu yerda bank 
faoliyati natijasida ular tomonidan amalga oshiriladigan operatsiyalari 
nazarda tutiladi. Biroq, shuni ta’kidlash joizki, banklaming barcha 
operatsiyalari ham ulaming funksiyalari bo‘la olmaydi. Bank funksiyasi 
uning ma’lum ko‘rinishdagi faoliyatini ifodalaydigan iqtisodiy 
kategoriya bo‘lishi lozim.
Shunga qaramasdan, ayrim iqtisodiy manbalarda banklar toclov 
aylanmasi, kassaga naqd pullami qabul qilish va berish, kredit berish, 
qimmatli qog‘ozlami saqlash va boshqarish, naqd va naqdsiz ko‘rinishda 
xorijiy valutani sotish va sotib olish, shuningdek, bank tomonidan 
bajaraladigan boshqa operatsiyalar ulaming funksiyalari sifatida 
ta’kidlanadi.
Bundan tashqari, iqtisodiy adabiyotlarda banklaming qimmatbaho 
metallar va buyumlami saqlash uchun maxsus seyflar berish, xo‘jalik 
yurituvchi subyektlaming kapitalini shakllantirishda ishtirok etishi, 
kreditlash uchun resurslami jalb etish va boshqa shu kabi operatsiyalari 
ulaming funksiyalari sifatida talqin etiladi. Albatta, bu banklaming pul -
kredit siyosatini amalga oshiruvchi muassasa sifatidagi faoliyatini 
aniqroq tushinishda va ulaming imkoniyatlari kengligidan dalolat beradi. 
Biroq, ushbu operatsiyalaming barchasi banklaming funksiyalari bo‘lib 
hisoblanmaydi. Chunki yuqorida ta’kidlaganimizdek, banklaming har -
bir operatsiyasini ulaming funksiyalari sifatida e’tirof etadigan bo‘lsak, 
demak zamonaviy banklar 300 dan ortiq funksiyani bajaradi degan fikr 
paydo boiadi.
Banklaming funksiyalari haqida gap ketganda, bu jarayonni 
nafaqat banklar nuqtayi nazaridan, balki uning mijozlari manfaatlaridan 
ham kelib chiqib so‘z yuritish lozim. Shu jihatdan banklaming 
funksiyalarini o‘rganishda ulami quyidagi mezonlariga e’tibor qaratish 
lozim:
1. Makroiqtisodiy darajada, banklar va real sektor ishtirokchilari 
o‘rtasida iqtisodiy munosabatlar.
2. Banklaming tashkiliy - huquqiy va mulkiy shakli jihatidan amal 
qilishi (Markaziy bank, tijorat banki, ixtisoslashgan bank va boshqalar).
Banklaming funksiyalari to‘g ‘risida fikr yuritganda quyidagi 
masalalami e’tibordan, chetda qoldirish kerak emas. Birinchidan, 
banklaming funksiyalari ulaming mohiyatini kengroq ochishga xizmat 
qilishi lozim, ikkinchidan, banklaming funksiyasi sifatida ta’kidlangan 
iqtisodiy kategoriya barcha moliyaviy institutlaming xususiyatlariga xos
183

---

boigan jarayon emas, balki faqat banklargagina xos boigan iqtisodiy 
kategoriya boiishi lozim.
Maiumki, 
banklaming 
asosiy 
operatsiyalaridan 
biri 
iqtisodiyotdagi bo‘sh pul mablagiarini tegislili shartlar asosida o‘ziga 
jalb etishga qaratilgan. Bu banklaming funksiyasi bo‘la oladimi, degan 
savol tugiladi. Markaziy bankda tijorat banklarining majburiy zaxiralari 
jamg‘ariladi, banklarda esa aholi va mijozlaming vaqtinchalik bo‘sh pul 
mablagiari jamg‘ariladi. 
Iqtisodiyotda vaqtinchalik 
bo‘sh 
pul 
mablagiami jamg‘arish banklaming qadimiy operatsiyalaridan biri 
hisoblanadi. Bu yerda asosiy masala shundan iboratki, vaqtinchalik 
bo'sh pul mablagiami jamg'arish faqatgina banklarga xos boigan 
operatsiya emas, ushbu operatsiyani jismoniy shaxslar yoki boshqa 
yuridik shaxslar ham amalga oshirishi mumkin. Chunki, har qanday 
subyekt u yoki bu obyektni moliyalashtirish uchun dastlab m aium
miqdordagi moliyaviy mablagiami jamg‘arishi lozim. Biroq, masalaga 
yanayam chuqurroq yondashadigan boisak, banklar ushbu operatsiyani 
bajarganda 
boshqa xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektlar 
bajaradigan 
operatsiyalardan jiddiy farq qiladi. Ular asosan quyidagi holatlarda 
namoyon boiadi:
1. Banklar pullami jalb etganda o‘z pullarini emas, balki begona 
shaxslaming mablagiarini jamg‘aradi.
2. Banklar jamg‘argan mablagiami o‘zining ehtiyoji uchun emas, 
balki boshqa shaxslaming ehtiyojlari uchun sarflaydi (qayta taqsimlash 
asosida).
Banklaming 
funksiyalari 
xususidagi 
mulohazaiami 
chuqurlashtirish fikridan yiroq ekanligimizni ta’kidlagan holda, ulaming 
quyidagi funksiyalari mavjudligini qoilab - quvvatlaymiz.