A. A. Mustafaqulov, S. O. Eshbekova

Foton. Yorug’lik kvant(zarra)lari fotonlar deyiladi.

1. 
   Foton energiyasi E=h  ^h ;
   

2

  1.05 10^34 J  s

2. 
   Foton massasi m= ^h
   

_c2

_ h c

. Fotonning tinshlikdagi massasi nolga

teng.

3. 
   Foton impulsi p=mc= ^h  ^h
   

c 

l= l₀

l₀ -tinch holatdagi jism uzunligi;

l- tezlik bilan harakatlanayotgan jismning uzunligi; Harakatlanuvchi sistemada vaqt o’tishi bilan sekinlashadi.


0
t=t

t₀-tinch yurgan sistemada o’tayotgan vaqt;

t-harakatlanayotgan sistemada o’tayotgan vaqt.

Inersial sanoq sistemasiga nisbatan harakatlanayotgan jismning massasi ortadi.

m=

m₀-tinch turgan jism massasi;

Inersial sanoq sistemasiga nisbatan harakatlanayotgan jismning impulse ortadi.

p=m^{ }

Tezliklarni o’rganishning relyativistik qonuni

_{ } ₂  ₁

yoki

_{ }   ₁

_{1 } ₁₂

c2

² _{1 } ₁

c2

Massa va energiya orasidagi bog’lanish

E₀=m₀c² –jismning tinch holatdagi energiyasi

m c

2 E=mc²= ⁰

-zarraning to’la energiyasi

E_k=E-E₀

=mc²-m₀
2

m c

2
^c2₌ 0

• 
  m₀c 
  





2 ^{ 1}

_m0c _










 1^ -zarrachaning kinetik



energiyasi

h 

m₀c

_{2 ; p=} m c² _ h

-foton impulsi.

0
c c

_m0= h

_c2

_ p

c

-fotonning massasi.

Jism  ^{T-tempraturada qizdirilsa, uning massasi}  ^{m-ga ortadi.}

^W=Q

  

²    

_ m ² _ kx² _

cm T mc

m Lm

mgh qm

2 2

m 

cmT _c2

 ^m 

_c2

Lm _

c2

mgh _

c2

m ²

2c²

_ kx²

2c²

c-solishtirma issiqlik sig’imi

Harakatdagi jism zichligi ortishi

  ^0

_ 2

1  _{c2 .}

Bor postulatlari

1. 
   Elektronlar yadro atrofida faqat maxsus statsionar orbitalarda harakatlanadilar.Statsionar orbitalarda electron o’zidan energiya chiqarmaydi va yutmaydi.
   
2. 
   Elektronlar bir statsionar orbitadan ikkinchisiga o’tganda energiya yutadi yoki chiqaradi.
   
3. 
   Yutilgan yoki chiqarilgan energiya diskret qiymatlarga ega.
   

h^ _kn = ^E_k ^{ E}_n h=6.6410 J  s

34
 _kn -nurlanib chiqqan yoki yutilgan nur chastotasi E_k-k statsionar orbitadagi elektron energiyasi; E_n-n statsionar orbitadagi elektron energiyasi

_{r } nh

-n orbitadagi elektronning aylanish radiusi

ⁿ 2m

Lazerlar

1955-yilda fizikada yangi soha-kvant elektrodinamikasi paydo bo’ldi. Uning rivojlanishi MAZER lar deb ataluvchi kvant generatorlarining yaratilishiga olib keldi. MAZER inglizcha(Microwave Amplification by Stimulated Emission of Radiation) degan so’zidan olingan bo’lib, majburiy nurlanish yordamida mikroto’lqinlarni kuchaytirish degan ma’noni anglatadi.

_{ } E₂  E₁

h

1. 
   ^{ -yemirilish} z ^{x X Yadro 2e ga teng musbat zaryadni yo’qotadi.}
   

Massasi 4 atom massa birligiga kamayadi. Natijada element davriy sistemada bitta katak orqaga siljiydi.

2. 
    -yemirilish.yadro zaryadi 1e musbat zaryadga ortadi, massasi o’zgarmaydi. Natijada element davriy sistemada bitta katak orqaga siljiydi.
   
3. 
    ^{-yemirilish.Yadro zaryadi va massasini o’zgartirmaydi.}
   

Radioaktiv yemirilish qonuni. Radioaktiv moddadagi atomlar yadrolarining teng yarim yemiriladigan vaqtga yarim yemirilish davri deyiladi.

N=N

• 
  t
  

0  2 ^T

Masalalarni yechish uchun uslubiy ko‘rsatmalar

Bu bo‘lim masalalarini yechayotganda kvant mexanikasida har bir zarrachaga ma`lum to‘lqin funksiyasi bilan yoziladigan to‘lqin mos kelishini va uni to‘lqin uzunligi De-Broyl formulasi orqali topilishini nazarda tutmoq darkor. De-Broyl to‘lqin uzunligi zarrachani impulsga bog‘likdir, shuning uchun hisoblashlarda zarrachani tezligini topishga e`tibor berish kerak. Harakat tezligi kichik bo‘lganda zarrachani impulsini klassik mexanika qonunlaridan foydalanib topish mumkin, katta tezliklarda esa, relyativistik effekt, ya`ni massasi tezlikka bog‘liqligidan foydalanish kerak. De-Broyl to‘lqinlarida ham hamma to‘lqinlar kabi interferensiya hodisalarini kuzatilishi kerak. Bu hodisalar oldingi bo‘limlarda ko‘rilgan.

Geyzenberg noaniqliklar munosabatlari faqat juft kattaliklar uchun o‘rinli bo‘lib, zarrachani impulsi bilan koordinatlarni yoki zarrachani energiyasi bilan shu energetik holatda bo‘lish vaqtlarini aniqlashni chegaralaydi.

Mikrozarrachalarni holatini Shredinger tenglamasini yechimi orqali ifodalovchi to‘lqin funksiyasi statik ma`noga egadir ya`ni to‘lqin funksiyasining kvadrati zarrachani shu holatda bo‘lish extimolligini ifoda etadi. To‘lqin funksiyasining ko‘rinishi zarracha harakatlanayotgan potensial maydon shakliga bog‘liqdir. Chunki to‘lqin funksiyasi zarrachani impulsiga va bu esa zarrachaning kinetik energiyasi bilan bog‘liqdir. Bu yerda zarrachani kinetik energiyasi zarracha to‘la energiyasidan maydonni ko‘rilayotgan nuqtasidagi potensial energiya qiymatini ayirmasidan topiladi. Mikrozarrachani potensial o‘radagi harakatini misoli qilib elektronni atomdagi harakatini olishimiz mumkin. Shredinger tenglamasini vodorod atomi uchun yechimi Bor nazariyasida topgan natijalar bilan bir xildir. Lekin ko‘p elektronli atomlar uchun Bor nazariyasini qo‘llab bo‘lmaydi. Atomdagi elektronni to‘lqin funksiyasi uchta fizikaviy harakateristikasiga (energiya, orbita impuls momenti va spin xususiy impuls momenti) bog‘liq bo‘lib, bu to‘rtta kvant soni orqali yoziladi. Ko‘p elektronli atomlarda elektron Pauli prinsipiga bo‘ysinadi.