A. A. Mustafaqulov, S. O. Eshbekova, N. M. Jo’rayeva, J. K. Ibragimov

Aktiv qarshilik
Elektr energiyasining zanjirdagi tokning qaytmas issiqlik 
energiyasiga aylanishiga sabab bo’luvchu elektrik zanjir qarshiligini 
aktiv 
qarshilik 
deb ataladi. 
r
U
I
max
max
=
O’zinduksiya hodisasi natijasida sodir bo’lgan qarshilikka 
induktiv 
qarshilik
deb ataladi va X
L
bilan belgilanib Om hisobida o’lchanadi. Bu 
faqat o’zgaruvchan tok zanjirida bo’lib, o’zgarmas tok zanjirida nolga 
teng. 
L
X
L
ω
=
; 
L
U
X
U
I
L
L
L
ω
=
=
. 
Aktiv va induktiv qarshiliklarni ketma-ket ulash 
Kuchlanishning haqiqiy qiymati
2
2
L
a
U
U
U
+
=
; 
r
X
arctg
L
=
ϕ
. 
To’la qarshilik
2
2
2
2
2
L
r
X
r
Z
L
ω
+
=
+
=
. 
Om qonuni
.
2
2
L
X
r
U
Z
U
I
+
=
=
Aktiv va sig’im qarshiliklarni ketma-ket ulash 
O’zgaruvchan tok zanjiriga C sig;im ulanishi natijasida hosil 
bo’ladigan qarshilikka sig’im qarshilik deyiladi. X
C
– sig’im qarshilik 

---

186 
sig’im C ga o’zgaruvchan tokning aylanma chastotasi 
ω
ga teskari 
proporsional. 
C
X
C
ω
1
=
. 
Zanjirda bitta sig’im qarshiligi ulanganda Om qonuni 
C
U
X
U
I
C
C
C
ω
=
=
. 
To’la qarshilik 
2
2
2
2
2
1
C
r
X
r
Z
C
ω
+
=
+
=
; 
LC
1
=
ω
. 
Om qonuni 
2
2
C
X
r
U
Z
U
I
+
=
=
X
P
- reaktiv qarshilik bo’lib, induktiv va sig’imni o’zichiga olgan 
zanjirning elektr va magnit maydonlari o’zgarishiga ko’rsatgan yig’indi 
reaksiyasidek, hisoblanuvchi umumiy qarshiligi tushiniladi. 
2
2
2
2
)
(
C
L
P
X
X
R
X
R
Z
−
+
=
+
=
. 
X
L 
va X
C
qarshiliklar teng bo’lganda reaktiv qarshilik nolga teng 
bo’ladi, shuning uchun kuchlanish va tok kuchi vektorlari orasida fazalar 
siljishi bo’lmaydi. Bu hol kuchlanishlar 
rezonansi
deyiladi. 
LC
T
T
c
L
X
X
C
L
π
ω
π
πν
π
ω
ω
ω
2
2
2
2
1
=
=
⇒
=
=
⇒
=
⇒
=
.
Transformator 
 
Transformator
deb, o’zgarmas chastotada, o’zgaruvchan tok 
kuchlanishini va tok kuchini o’zgartiruvchi asbobga aytiladi. Uni 1876-
yilda Yablochkov tomonidan ixtiro qilingan. Transformator yumshoq 
po’latdan yoki ferritdan yasalgan berk o’zak va unga kiydirilgan, bir-
biridan izolyatsiyalangan o’ramlar soni turlicha ikkita 
g’altak(chulg’am)dan tuzilgandir.Transformator chulg’amlarida hosil 
bo’luvchi induksion E.Yu.K, chulg’amdagi kuchlanishlar ham, 
chulg’amning o’ramlar soniga to’g’ri proporsional.
2
1
2
1
2
1
N
N
U
U
=
=
ε
ε
Birlamchi chulg’amdagi o’ramlar soni N
1
ning ikkilamchi chulg’amdagi 
o’ramlar soni N
2
ga bo’lgan nisbati (k) ga transformatsiyalash koeffisenti 
deyiladi. 
k=
2
1
2
1
2
1
2
1
l
l
N
N
U
U
=
=
=
ε
ε
 
Masalalarni yechish uchun uslubiy ko‘rsatmalar 
 
Erkin so‘nuvchi tebranishlar bo‘yicha masalalar yechishda ularni 
tebranish davri so‘nish koeffitsiyentiga bog‘liqligini va xsusiy tebranish 

---

187 
davridan kattaligini, chastotalari esa xsusiy chastotadan kichikligini 
hisobga olish kerak. 
Ko‘p masalalarda muhit qarshiligi kichikligidan muhitningchastota va 
davriga ta`siri e`tiborga olinmaydi (
β
2
<<ω
о
2
)’tebranisni xsusiy 
tebranishdek qaraladi. 
Ko‘pgina masalalarda sistema uchun tebranishning logarifmik 
dikrimenti yoki so‘nish koeffitsiyenti ifodasini keltirish zarur. Bunga 
erishish uchun vaqtni xar-hil momentlari uchun amplituda ifodalari 
yozilib, so‘ngra ularning nisbati aniqlanadi. 
Elektr tebranishlarda ham zaryad, tok kuchi va kuchlanishlar 
amplitudalarining nisbatini olishda shunday yo‘l tutiladi. 
Asosan mexanik va elektromagnit tebranishlar uchun, masalalar 
ishlash usullari, qonuniyatlari, tenglamalar ko‘rinishi bir biriga o‘xshash 
bo‘lib, ularda zaryad siljishga mos keladi, induktivlik - massaga, sig‘im - 
kvazielastik kuch koeficientiga teskari kattakikka, omiy qarshilik - muxit 
qarshilik koeficientiga o‘xshash kattaliklardir.