A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

b o ‘yicha sotish uchun hisobdan chiqariladi.
Moliyaviy natijalar:
Ko‘rsatkichlar
1. Sotish
2. Sotilgan mahsulot 
tannarxi
3. Yalpi daromad
15000 x 5 = 75000 
15000x2,82 = 
42300 
32700
Summa
1- 
va 2-usuldan birini tanlash savdo konyunkturalariga bog‘liq. 
Sotilmagan qo‘shimcha mahsulotning sotilishini kafolatlab bo‘lmasa va 
bozor narxlari foyda keltirmasa, mahsulot sotib b o‘lingunga qadar sof 
daromadni e ’tirof etmaslik kerak. Ishlab chiqarish bosqichida sof 
daromadni tan olishning asosiy nuqsoni shuki, bu foydani vaqtidan oldin 
tan olishga olib keladi, lekin bu foyda miqdori kam bo‘lsa, uni e ’tiborga 
olmasa bo‘ladi.
1. 
Axborotdan foydalanuvchilar nuqtayi-nazaridan boshqaruv hisobi 
va moliyaviy hisob o ‘rtasida qanday farqlar mavjud?
2. 
Axborot manbalariga k o ‘ra boshqaruv hisobi moliyaviy hisobdan 
qanday farqlanadi?
3. 
Boshqaruv hisobining maqsadi nima?
4. 
Respublikamiz korxonalarida boshqaruv hisobini tashkil etish 
zaruratini yuzaga keltirayotgan omillami sanab bering.
5. 
Kalkulyatsiya nima?
6. 
Xarajatlar qanday belgilarga k o ‘ra turkumlanadi?
7. 
Xarajatlar dinamikasi nima?
8. Xarajatlami baholashning qanday usullari mavjud?
9. 
Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning qanday usullari 
qo ‘llaniladi?
10. Kompleksli ishlab chiqarish xarajatlari deganda nimani tushunasiz?
0 ‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar
432

---

13-BOB. MODDIY, MEHNAT HAQI VA USTAMA
XARAJATLAR HISOBI
13.1. Moddiy xarajatlami hisobga olish
Moddiy xarajatlar mahsulot tannarxida katta salmoqni egallaydi. 
Bularga “Xarajatlar tarkibi to ‘g ‘risidagi nizom”ga muvofiq quyidagilar 
kiradi:
1. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot asosini tashkil qiladigan, 
chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar.
2. Mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayonini bir m e’yorda 
ta’minlab turish, mahsulot о ‘rash va boshqa ishlab chiqarish maqsadlari 
uchun mahsulot ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan, sotib olingan 
materiallar, shuningdek, asosiy vositalar, bino, inshoot, asbob- 
uskunalami ta’mirlashda ishlatiladigan materiallar, ehtiyot qismlar.
3. Ushbu korxonada qo ‘shimcha qayta ishlashni yoki yig‘ishni 
talab etuvchi sotib olingan komplektlashgan mahsulot va yarim tayyor 
mahsulotlar.
4. Asosiy faoliyat turiga taalluqli bo‘lmagan chet korxona va 
xo ‘jaliklarda bajariladigan ishlab chiqarish xarakteridagi ish va 
xizmatlar.
5. Tabiiy hamda mineral xomashyo bazasini qayta tiklash uchun 
qilinadigan ajratmalar, suv uchun to ‘lanadigan to io v la r va boshqalar.
6. Chetdan 
sotib 
olinadigan 
y o q ilg ining 
hamma 
turlari. 
Texnologik maqsadlarga, 
korxona transporti 
bajaradigan ishlab 
chiqarishga xizmat qilish b o ‘yicha transport ishlariga, binolami 
isitishga, ishlab chiqarishga sarflanadigan sotib olingan energiyaning 
hamma turlari.
7. Korxonaning xo ‘jalik, texnologik va boshqa ishlab chiqarish 
maqsadlari uchun sarflanadigan sotib olingan energiyaning hamma 
turlari.
433

---

8. M e’yor chegarasidagi material resurslaming kamomadi va 
buzilishidan keladigan nobudgarchiliklar.
9. Material resurslarini transportda tashish, ortish, tushirish bilan 
bog‘liq xarajatlar. Bu xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli 
elementiga qo ‘shiladi (xodimlaming ish haqi, mehnatga haq to ‘lash 
xarajatlariga, asosiy fondlar amortizatsiyasi, material xarajatlari va 
boshqalar).
10. 
Mol yetkazib bemvchilardan olingan material resurslari bilan 
birga sotib olingan tara va o ‘rash xarajatlari material resurslari 
qiymatiga qo‘shiladi.
11. 
Mahsulot tannarxiga qo ‘shiladigan material resurslari 
xarajatlaridan, qaytarilgan chiqindilar yoki taralar qiymati ulami sotish 
yoki ulardan foydalanishning haqiqiy tannarxi bo‘yicha chiqarib 
tashlanadi.
12. 
“Material xarajatlari” elementi b o ‘yicha aks ettiriladigan 
material resurslari bahosi (qiymati) quyidagilardan tashkil topadi: sotib 
olinish qiymatidan, jumladan, barter almashuvida (qo‘shilgan qiymat 
solig'isiz), komission to ‘lovlar, tashqi iqtisodiy ta’minot tashkilotlariga 
toianadigan, brokerlar xizmatlari qo‘shilgan tovar biijalari xizmat 
qiymati, boj to io v lari, chet tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan 
transport, saqlash va keltirish bilan bog‘liq xarajatlar (toiovlar).
Moddiy xarajatlami to ‘g ‘ri hisobga olish mahsulot tannarxiga katta 
ta ’sir k o ‘rsatadi. Buning uchun hisobni shunday tashkil etish kerakki, 
unda haqiqiy xarajatlami normalar bilan uzluksiz va tezkor solishtirish 
imkoni b o isin .
Materiallar ishlab chiqarishga korxonada belgilangan norma 
bo‘yicha ulami hajmi, og‘irligi, hisobi qayd qilingan hujjatlar asosida 
qo‘yib yuboriladi. Boshlang‘ich hujjatlami material hisob guruhi ishlab 
chiqadi.
Xarajatlar moddalari bo‘yicha materiallar sarfmi hisobga olish 
uchun turli xil hujjatlashtirish usullari qo‘llaniladi. K o‘proq inventar va