|
400
500
1. M aterial xarajatlari
1500
2200
2500
II
X
5000
7500
2. M e h n a t xarajatlari
2250
3000
3750
Y = 7,5x
7500
11250
3. Ishlab chiqarish
u stam a x arajatlari
1500
1700
2100
Y = 60 0 + 3x
3600
5100
4. S otish xarajatlari
1200
1250
1400
Y = 900 + l x
1900
2400
5. M a ’m u riy x arajatlar
5500
5500
5500
Y = 5500
5500
5500
408
6
. B o sh q a operatsion
x arajatlar
7000
70 0 0
7000
Y = 7000
7000
7000
Jam i
Y = 1 4 0 0 0
+ 1 6 ,5x
3 0 5 0 0
38750
Materiallar: у = bx; b = (1500 : 300 = 5, 2500 : 500 = 5). Y = 5x.
Mehnat: у = bx; b = (2250 : 300 = 7,5, 3750 : 500 = 7,5). Y =
7,5x.
IUX: у = a + bx.
b = ; a = y - b x = 1 5 0 0 -3 * 3 0 0 = 600. Y = 600 + 3x.
Sotish xarajatlari: у = a + bx.
b = ; a = y - b x = 1 2 0 0 - 1*300 = 900. Y = 900 + lx.
M a’muriy xarajatlar: у = a. Y = 5500.
Boshqa operatsion xarajatlar: у = a. Y = 7000.
12.4. Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning usullari
X o‘jalik yurituvchi subyektda va uning ayrim olingan b o‘limlarida
ishlab
chiqarish
faoliyatining
samaradorligini
aks
ettiradigan
ko‘rsatkichlarning umumiy tizim ida tannarx ko'rsatkichi asosiy o ‘rin
tutadi. Chunki tannarxning tarkibi uni tashkil qiladigan tegishli
xarajatlaming yig‘indisidan iborat.
Korxonalarda xarajatlami boshqarish eng qiyin jarayonlardan biri
hisoblanadi.
Chunki
u ahamiyati
b o ‘yicha xo‘jalik
yurituvchi
subyektning faoliyatini boshqarish majmuasi deb tushuniladi.
Mahsulot ishlab chiqarish uni tayyorlash jarayonida sarflangan
xomashyo, materiallar, ishlab chiqarish vositalari, ishchilarga to ‘langan
ish haqi, shuningdek mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq
boMgan
xizmatlar
uchun
to ‘lov
va
xarajatlaming
pul
orqali
ifodalanishidir.
Tannarx
korxona
iqtisodiy-xo‘jalik
faoliyatining
muhim
ko‘rsatkichi hisoblanadi, chunki u mahsulot yoki ko‘rsatilgan xizmat
tannarxi qancha past bo ‘lsa, y a ’ni buning uchun qancha kam xarajat
409
qilingan b o is a , mahsulot yoki xizmatning qiymati va binobarin uning
bahosi shuncha past bo‘ladi. Baho qancha past b o isa , shu tovar yoki
xizmatga b o ig a n talab shuncha yuqori b o iish i tabiiy.
M ahsulotning tannarxi uning bahosini aniqlashda asos b o iib
xizmat qiladi. Shu bilan birgalikda mahsulot ishlab chiqarish jarayonida
sarflangan xomashyo, materiallaming bahosi yaratilgan mahsulotning
tannarxiga bevosita ta ’sir k o ‘rsatadi.
M ahsulot tannarxi k o ‘rsatkichi ishlab chiqarishni rejalashtirish,
uning samaradorligini tahlil qilish va xarajatlar ustidan nazoratni amalga
oshirishda muhim rol o ‘ynaydi.
M ahsulot tannarxi individual va tarmoq tannarxiga b oiinadi.
Mahsulotning individual tannarxi deb korxonada xomashyo va
materiallardan foydalanib, mahsulot ishlab chiqarish va uni realizatsiya
qilishga ketgan xarajatlarga aytiladi. Tarmoq tannarxi esa muayyan
mahsulotni ishlab chiqarish uchun tegishli tarmoqda sarflangan
xarajatlaming o ‘rtacha hajmi bilan oichanuvchi ko‘rsatkichdir.
M ahsulot tannarxi darajasiga juda ko ‘p omillar ta ’sir ko‘rsatadi.
Biroq mahsulot tannarxini pasaytirishga ta ’sir k o ‘rsatuvchi asosiy
omillar quyidagilardan iborat:
- mehnat unumdorligini oshirish;
- fan-texnika chiqarish fondlaridan samarali foydalanish;
- xomashyo materiallar yutuqlaridan foydalanish;
- y o q ilg i va elektr energiyasidan tejamkorlik bilan foydalanish;
- ishlab chiqarishni boshqarish tizimini takomillashtirish va
boshqaruv xarajatlarini kamaytirish.
M ahsulot tannarxini rejalashtirish, korxonaning ishlab chiqarish-
x o‘jalik faoliyatini oshirish y o ilarin i belgilash uchun korxona
xarajatlarini shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun tarmoq b o ‘yicha
sarflanayotgan xarajatlar bilan taqqoslash juda muhim ahamiyat kasb
etadi.
M ahsulot tannarxini to ‘g‘ri rejalashtirish, hisoblash va tahlil etish
hamda uning pasayish manbaalarini aniqlash maqsadida faqat umumiy
xarajatlam igina emas, balki ulaming tarkibiy qismlarini ham bilish
410
muhimdir.
Ishlab chiqarish turi va murakkabligi, ishlab chiqarilayotgan
mahsulot nomenklaturasi va xarakteri, ishlab chiqarish jarayonining
davomiyligi
va boshqa omillarga k o ‘ra kalkulyatsiya qilishda
respublikamiz korxonalari quyidagi tannarxni kalkulyatsiya qilish
usullaridan foydalanishmoqda:
Do'stlaringiz bilan baham: |
