A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

Xarajat moddalari 
Summa
Asosiy ishlab chiqarish materiallari 100000 
Asosiy xodimlar mehnati 
140000
Yordamchi xodimlar mehnati 
30000
Amortizatsiya 
15000
Та ’ mirlash va texnik xizmat 
10000
Jami: 
295000
B o iin m a menejeri va buxgalter xarajatlaming har bir moddasini 
o ‘rganadi va ulami o ‘zgaruvchi va doimiy xarajatlar tarkiblari bo‘yicha 
tahlil qiladi.
12.1-jadval
0 ‘zgaruvchi va doimiy xarajatlar tarkibi bo‘yicha tahlili
X arajatlar moddalari
0 ‘zgaruvchi
chiqim lar, m ahsulot
birligiga, sh.b
Umum iy
doim iy
chiqim lar
A sosiy ish lab c h iq arish m ateriallari
10
A sosiy x o d im la r m eh n ati
14
Y ordam chi x o d im la r m ehnati
30000
A m o rtizatsiy a
15000
T a ’m irla sh v a te x n ik xizm at
0,5
5000
JA M I:
24,5
50000
T a’mirlash va texnik xizmatlar yarim o‘zgaruvchi xarajatlar 
toifasiga turkumlanadi va mahsulot birligiga 0,50 sh.b.ni tashkil qiluvchi 
0
‘zgaruvchi xarajatga plyus 5000 sh.b. doimiy xarajatga qo‘shiladi. 
Umumiy xarajatlam i hisoblashni tekshirish 10.000 sh.b. mahsulot 
chiqqanda mahsulot birligiga o ‘zgamvchi xarajatlami baholash umumiy 
o ‘zgaravchi xarajatlar 
24,50 sh.b. bo‘lishini ko‘rsatadi. Demak 
o ‘zgaruvchi umumiy xarajatlar 245000 sh.b.ni tashkil qiladi. 
Unga 
50000 sh.b. doimiy xarajat qo‘shilsa jam i xarajatlar 295 000 sh.b. 
bo‘ladi. Demak bu yerda xarajatlar funksiyasi bunday ko ‘rinishda 
bo‘ladi:
406

---

у
= 50 ООО + 24.50 х
Xarajatlaming bu fiinksiyasidan so‘ngra ishlab chiqarishning 
boshqa sharoitlarida xarajatlaming har bir alohida moddasi bo‘yicha 
xarajatlami baholash uchun foydalaniladi.
Keltirilgan misoldan ko ‘rinib turibdiki, o ‘zgaruvchi va doimiy 
xarajatlar bo‘yicha chiqimlami tahlil qilish yetarlicha subyektivdir. 
Buning ustiga bunday tahlilda eng so‘nggi ma’lumotlar qo‘llaniladiki, 
ular xarajatlar o ‘zgarishining oldingi yoki keyingi tuslariga nisbatan 
tipik bo‘lmasligi mumkin. Shu sababli mumkin bo‘lgan joylarda 
xarajatlami baholash turkum kuzatishlarga asoslanishi kerak. Shunday 
usulga asoslanib xarajatlami baholash yakka va ko‘pincha shartli 
mulohazalarga asoslanadi. Shu sababli bunday baholar yetarlicha aniq 
bo‘lmasligi mumkin, ayniqsa ularga asoslanib katta m ablag‘ bilan 
bog‘liq qaror qabul qilish uchun aniq emas. Demak bu usulda o ‘lchov 
xatolari bo‘lishi mumkin.
Grafik usul yoki yoyilish diagrammasi. Bu usul faoliyatning har 
bir turiga umumiy xarajatlar grafikasini chizib borishni o ‘z ichiga oladi. 
Umumiy xarajatlar - tik o ‘q (Y) bo‘yicha, ishlab chiqarish hajmi - 
ko ‘ndalang o ‘q 
(X)
bo‘yicha o ‘tkaziladi, tarqalgan nuqtalar orqali 
to ‘g ‘ri chiziq tortiladi.
Eng ko‘p va eng kam qiymat usuli eng yuqori va eng kam faollik 
davrini tanlash va xarajatlardagi o ‘zgarishlami shu ikki darajaga 
muvofiq ravishda qiyoslashdan iborat. Bunday yondashuv quyidagi 
misolda ko‘rsatilgan.
Quyida mahsulot chiqish va texnik xizmatlar ko‘rsatishga oldingi 
12 oydagi oylik hisob m a’lumotlari keltirilgan. Bu m a’lumotlar ishlab 
chiqarishning eng past va eng yuqori darajasida olingan.