|
527
16.4. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda joriy va uzoq muddatli
majburiyatlar hisobi
Joriy majburiyatlar - kreditor talabiga ko‘ra bir yil davomida
to ‘lanishi
kerak
bo ‘lgan
majburiyatlardir.
Uzoq
muddatli
majburiyatlarga to ‘lash muddati bir yildan oshadigan majburiyatlar
kiradi. Buxgalteriya hisobida “debitor” atamasi muayyan jamiyatdan
qarzdor bo‘lgan jism oniy yoki yuridik shaxsga aytiladi. “Kreditor”
atamasi muayyan jam iyatni qarzdor qilgan jism oniy yoki yuridik
shaxsga aytiladi. Y a’ni boshqa jamiyatlaming bu jam iyat oldida hisob-
kitoblar bo‘yicha majburiyatlari bo‘ladi. Bunda jam iyat tomonidan
to‘lanishi lozim boMgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari, olinishi
lozim boMgan majburiyatlar esa debitorlik majburiyatlar hisoblanadi.
Ikki tomonlama shartnoma majburiyatlarida bir jam iyat ham debitor
ham kreditor boMishi mumkin. Masalan, tovar yetkazib berish
shartnomasi bo‘yicha tovarlar yetkazib berilgan boMsa-yu, ulaming puli
toManmagan boMsa, mahsulot yetkazib beruvchiga bu summa debitorlik
majburiyati deb k o ‘rsatiladi va u debitor, y a’ni xaridorlarga m a’lum
summadagi tovarlam i majburiyatga bergan deb hisoblanadi. Shu
jamiyatning o ‘zi mazkur tovarlami sotib olgan jam iyatlar uchun kreditor
boMadi. Xaridor sotib olingan tovar bo‘yicha mana shu majburiyat
summasini batamom toMab boMgunicha kreditor majburiyati deb
ko‘rsatadi.
Korxona debitorlik majburiyati - bu jam iyatning aylanmasidan
chiqib qolgan va boshqa jismoniy va yuridik shaxslarda bo‘lgan
mablagMaridir. Jamiyatning o ‘z mablagMari yoki boshqa jam iyatlam ing
mablagMari bu majburiyatlami qoplash manbai boMib xizmat qiladi.
Korxonaning kreditorlik majburiyati - bu jam iyatning boshqa
jismoniy va yuridik shaxslardan vaqtincha jalb etilgan mablagMaridir.
Ulardan shu jam iyatning aylanmasida vaqtincha foydalaniladi. Ulami
toMash
muddati
kelganida
bu
mablagMar
aylanma
mablagMar
summasidan olib berilishi kerak.
Joriy qarzlar quyidagi hisobvaraqlarda aks ettiriladi:
528
6000 “Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lovlar
schyotlari”;
6100
“Ajratilgan
boiinm alar,
shu’ba va
qaram
xo‘jalik
jamiyatlariga to io v la r schyotlari”;
6200 “Kechiktirilgan qarzlar hisobga olinadigan schyotlar”;
6300 “Olingan bo‘naklar hisobga olinadigan schyotlar”;
6400 “Byudjetga to io v la r bo ‘yicha qarzlar hisobga olinadigan
schyotlar (soliqlar turlari bo ‘yicha)”;
6500 “Sug‘urta va maqsadli davlat jam g‘armalariga to io v lar
bo‘yicha qarzlar hisobga olinadigan schyotlar”;
6600 “M uassislarga qarzlami hisobga olish schyotlari”;
6700 “M ehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisob-kitoblami
hisobga olish schyotlari”;
6800 “Qisqa muddatli kredit va qarzlami hisobga olish schyotlari”;
6900 “Turli kreditorlarga qarzlami hisobga olish schyotlari”.
Mol yetkazib beruvchilar bilan hisoblashishlar umumlashtirilgan
holda 6-jumal orderda 6010-“Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga
toianadigan schyotlar”, 6110- “Ajratilgan boiinm alarga to ianadigan
schyotlar”, va 6120 - “Shu’ba va qaram korxonalarga toianadigan
schyotlar” kabi schyotlaming krediti bo‘yicha qayd qilib boriladi. Bu
jum al orderda analitik va sintetik hisob bir vaqtning o ‘zida olib boriladi,
analitik hisob har bir to io v hujjati, kirim orderi yoki qabul qilish
dalolatnomasiga asosan yuritiladi. Shuningdek bu jum al order har
oyning boshiga mol yetkazib beruvchilarga toianm agan summa bilan
ochiladi va unda:
-to io v muddati kelmagan hujjatlar bo‘yicha;
-to io v muddati o ‘tgan hujjatlar bo‘yicha;
-qiymatliklar kelib tushmagan lekin to io v hujjati bo‘yicha qiymati
toiangan;
-qiymatliklar kelib tushmagan va to io v hujjatlari toianm agan;
-fakturasiz qabul qilingan qiymatliklaming oy boshiga qoldiq
summasi alohida ko‘rsatilishi lozim.
X o‘jalik yurituvchi subyektlaming faoliyatida kelgusi davrga
529
tegishli daromad bo‘yicha olgan bo ‘nagi, kelishi kutilayotgan debitorlik
qarzlari, chiqarilgan obligatsiyalar yuzasidan chegirma yoki ustamalar,
soliqlar va majburiy to'lovlar muddatining uzaytirilish muomalalari
sodir bo‘ladi.
Joriy davrda to‘lov muddati uzaytirilgan va vaqtincha qarzlar
sifatida kelgusida toianad ig an joriy majburiyatlar quyidagi schyotlarda
hisobga olinadi:
6210-“Muddati uzaytirilgan diskont (chegirma)lar”;
6220-“Muddati uzaytirilgan mukofotlar”;
6230-“Muddati uzaytirilgan daromadlar”;
6240-“Soliqlar va majburiy to ‘lovlar bo‘yicha muddati uzaytirilgan
majburiyatlar”;
6250-“Vaqtinchalik farqlar bo‘yicha muddati uzaytirilgan daromad
(foyda) solig‘i bo‘yicha majburiyatlar”;
6290-“Boshqa muddati uzaytirilgan majburiyatlar”.
6210-“Muddati uzaytirilgan diskont (chegirma)lar” va 6220-
“Muddati uzaytirilgan mukofotlar (ustama)lar” schyotlari obligatsiya
chiqarilgan davrdan boshlab, yilning oralig‘ida xarajat yoki daromadga
taqsimlanadigan, obligatsiyalar yuzasidan chegirma yoki ustama
bo‘yicha subyektning uzoq muddatli majburiyatlari joriy qismini aks
ettirishga m o‘ljallangan. Ushbu schyotlami obligatsiya sotuvchilargina
qo‘llaydi.
Obligatsiyalar mukofot yoki chegirma bilan sotilsa, buxgalteriya
o ‘tkazmasida aks ettiriladigan foizlaming to‘lovi yuzasidan sarflar,
haqiqiy to ‘lanadigan foizlardan farq qilishi kerak. Ushbu sarflami
chegirmalar summasi oshirilsa, mukofotlar summasi kamaytirilishi
lozim. Obligatsiyalami chegirmalar summasi bilan sotilishi quyidagicha
aks ettiriladi:
Debet 6210-“Muddati uzaytirilgan diskontlar (chegirmalar)”
Debet 5 110-“Hisob-kitob schyoti”
Kredit 6920-“Hisoblangan foizlar” yoki
7830-“T o ‘lanadigan obligatsiyalar”
Obligatsiyalar yuzasidan joriy foizlaming to‘lanishi summasiga esa
530
9610-“Foizlar ko'rinishidagi sarflar” schyoti debetlanib, toManadigan
foizlar va qoplanadigan chegirmalami o ‘zida aks ettiradi. Bunda 6210-
“Muddati uzaytirilgan diskontlar (chegirmalar)” va 5 1 10-“Hisob-kitob
schyoti” kreditlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
