A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar
1. Zaxira kapitali tarkibiga nimalar kiradi?
2. Grantlar, subsidiyalami hisobga olish nimalardan iborat?
3. Xususiy kapitalning tarkibiy qimslarini k o ‘rsating?
513

---

4. Aktivlami qayta baholash qanday amalga oshiriladi?
5. Olingan grant mablag‘larining hisobi qanday tashkil qilinadi?
6. Ustav kapitali deb nimaga aytiladi?
7. Turli 
mulkchilik 
shaklidagi 
korxonalarda 
ustav 
kapitalini 
shakllantirish xususiyatlari nimalarda o ‘z ifodasini topadi?
8. Ustav kapitalining shakllanishi va foydalanilishi hisobi qanday 
tashkil qilinadi?
9. Q o‘shilgan kapital tarkibiga nimalar kiradi?
10. Korxonada rezerv kapitalini tashkil qilishning qanday afzalliklari 
mavjud?
514

---

16-BOB. MAJBURIYATLAR HISOBI
16.1. Majburiyatlarning iqtisodiy mohiyati va mazmuni
Mamlakatimizda olib borilayotgan izchil va samarali islohotlar 
natijasi o ‘laroq iqtisodiy ko ‘rsatkichlaming barqarorligi saqlanib 
qolinmoqda, bunga ta’sir etuvchi asosiy omillar sifatida iqtisodiyotning 
modemizatsiya qilinishi, ishlab chiqarishni erkinlashtirish dasturining 
bekamu-ko‘st bajarilishi hamda xo‘jalik yurituvchi subyektlar o ‘rtasida 
o ‘zaro majburiyatlarning o ‘z vaqtida ijro etilishi, to io v intizomiga amal 
qilinishini keltirishimiz mumkin.
Majburiyatlar 
miqdori 
x o ‘jalik 
yurituvchi 
subyektlaming 
faoliyatini belgilab beruvchi muhim ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. 
0 ‘zbekiston 
Reslublikasining 
Fuqarolik 
kodeksi 
234-moddasiga 
muvofiq, “Majburiyat - fuqarolik huquqiy munosabati b o iib , unga 
asosan bir shaxs (qarzdor) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan 
harakatni amalga oshirishga, chunonchi: mol-mulkni topshirish, ishni 
bajarish, xizmatlar ko ‘rsatish, pul to ia s h va hokazo yoki muayyan 
harakatdan o ‘zini saqlashga majbur b o iad i, kreditor esa - qarzdordan 
o ‘zining majburiy atlarini 
bajarishni 
talab 
qilish huquqiga 
ega 
b o ia d i» 119.
0 ‘z faoliyatini amalga oshirish uchun korxona tasarrufida 
muayyan iqtisodiy resurslar - bozor talabi bilan ta ’minlanadigan 
iqtisodiy ne’matlar, ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan elementlar 
mavjud b o iish i lozim.
Majburiyatlar bu 
tashqi 
foydalanuvchilar yoki 
kreditorlar 
tomonidan biznesda qarzlar yoki haqdorlik munosabatini yuzaga 
keltirishdir. M ajburiyatlarga misol qilib kreditorlar (ta’minotchilardan 
mahsulotni kreditga sotib olganligi uchun qarzdorlik), bank kreditlari,
1,9 0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a sin in g F u q a ro lik k o d e k s i 2 3 4 -m o d d a s i.
515

---

foydalanilgan jam langan xarajatlar (suv va elektr toki) va soliq to ‘lovlari 
kabi to ‘lanmagan biznes xarajatlarini keltirish mumkin120.
M ulkdorlar tomonidan kiritilgan m ablag'lam ing (pul, moddiy yoki 
nomoddiy) umumiy summasi o ‘z kapital deb ataladi. Resurslaming bir 
qismi mulkdor hisoblanmagan boshqalar tomonidan kiritiladi 
yoki 
korxona bilan korrespondent aloqalarga kirgan yuridik va jismoniy 
shaxslardan (kreditorlar, mol yetkazib beruvchilar) jalb qilingan 
mablag‘lami tashkil qiladi.
Jalb qilingan kapital sifatida xo‘jalik subyektining jism oniy yoki 
yuridik shaxslar oldidagi qarzdorligi natijasida, ya’ni firmaning 
o ‘matilgan muddatda olingan iqtisodiy resurslami yoki ulaming pul 
ekvivalentini (tomonlar kelishuviga binoan), shuningdek, ularga 
hisoblangan mukofotlami (agar shartnomada bu nazarda tutilgan bo‘Isa) 
egalariga (qarz bemvchilarga) qaytarish majburiyati yuzaga keladi.
Majburiy at - bu xo‘jalik subyektining amalga oshirilgan harakatlari 
(bitimlar) natijasida shakllangan jalb qilingan m ablag‘lar manbai bo‘lib, 
tovarlar, ko ‘rsatilgan xizmatlar yoki bajarilgan yshlar uchun kelgusi 
to ‘lovlar uchun yuridik asos sifatida xizmat qiladi. Tenglamaning o ‘ng 
va chap tomoni miqdori doimo mos keladi, chunki aynan bir narsa turli 
nuqtayi nazar bilan k o ‘rib chiqiladi.
“Majburiyat” tushunchasiga berilgan ko‘plab ta’riflam ing tahlili 
shuni ko‘rsatadiki, aksariyat hollarda har bir ta ’rif o ‘z muallifming fikr 
va qarashlarini tasdiqlash maqsadida shakllantirilgan bo‘lib, ularda bu 
tushuncha bilan bog‘liq k o ‘plab jihatlari bir tomonlama alohida 
asoslangan 
holda 
ko ‘rsatilgan. 
Xolbuki, 
ilmiy 
kategoriya 
va 
tushunchalar o'rganilayotgan sohaning muhim jihatlarini qamrab olishi, 
ixcham, sodda va qulay tuzilishga ega bo‘lishi fanning ham, 
amaliyotning ham samarasini yanada oshiradi.
Yuqoridagilami 
umumlashtirib 
majburiy atlami 
tavsiflovchi
quyidagi holatlami keltirish mumkin:
1‘° W a n M a d z n a h W a n Ib ra h im v a M o h d R iz a l Pali! “F u n d a m e n ta ls o f b u s in e s s a c c o u n tin g ” O x fo rd u n iv ersity
Press, 2 0 1 4 ; 16 p.
516

---

• majburiyatlar - a w a l b o iib o ‘tgan xo‘jalik muomalalari 
natijasidir;
• majburiyatlar 
- 
bir 
korxonaning 
ikkinchisiga 
b o ig an
qarzdorligidir;
• majburiyatlar - korxona aktivlarining kamayishiga sabab 
boiuvchi, undiriluvchi qarzdorlikdir.
“Majburiyat” tushunchasining asosiy ta’riflarini muayyan tizimga 
asoslangan tahlili natijasida quyidagi xulosaga kelindi “majburiyat bir 
korxonaning ikkinchisiga bo‘lgan qarzdorligini ko‘rsatuvchi, ulaming 
so‘ndirilishi esa, qarzdor korxonaning aktivlarini kamaytiruvchi, 
oldindan yuz bergan xo'jalik muomalalaming natijasidir”.
X o‘jalik yurituvchi subyektlarda majburiyatlaming yuzaga kelish 
sabablarini quyidagicha tarkiblash mumkin:
- iqtisodiy 
aloqaga 
kirishayotgan 
korxonalar 
tomonidan 
shartnomaviy 
majburiyatlami 
belgilashga 
m as’uliyatsizlik 
bilan 
yondashuvi, natijada, shartnoma shartlarini bajarmaganligi uchun 
vujudga kelishi mumkin b o ig an huquqiy holatlaming shartnoma 
shartlarida aniq ko‘rsatilmaganligi;
- majburiy atlaming 
o ‘z 
vaqtida, 
to iiq
va 
aniq 
hisobi 
yuritilmasligi;
- mahsulot, 
ish va xizmatlami 
sotishda hisob-kitoblaming 
zamonaviy shakllaridan keng foydalanmaslik;
- korxonalaming moliyaviy ahvolini mukammal tarzda tahlil 
qilinmasligi hamda ulaming natijalarini boshqaruv xodimlariga o‘z 
vaqtida taqdim etilmasligi;
- o ‘zaro hisob-kitoblarda tomonlaming to io v layoqati pastligi;
- kredit 
tashkilotlari 
bilan 
mijoz 
o ‘rtasida 
boiadigan 
munosabatlarda korxonalar faoliyatini baholashdagi kamchiliklaming 
mavjudligi.
Bizning fikrimizcha majburiyat uchta asosiy xususiyatga ega 
b o iish i kerak:
- majburiyat, boshqa subyektga aktivlaming o ‘tkazilishi, ishlar 
bajarib berilishi, xizmatlar ko‘rsatilishi yoki hisob-kitob raqamidan pul 
to ia b berilishi bilan qondirilishi mumkin;
517

---

- majburiyatlar munozarali bo‘lmasligi kerak, ya’ni korxona 
tomonidan tan olingan qarzdorlik majburiyatlar b o iib hisoblanadi;
- majburiyatning kelib chiqish sababi subyektiv omil tufayli 
boim asligi kerak.
Birinchi holatda, majburiyatlami qarzdor korxona tomonidan 
albatta to ia n ish i lozimligi nazarda tutilgan. Ulaming o ‘z vaqtida 
toianm asligi turli salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, qarz 
bergan korxona o ‘z haqini talab qilib, xo‘jalik sudiga murojaat qilishi 
mumkin. Buning natijasida, qarzdor korxona sudda yutqazib qo‘yishi 
hamda sud jarayoni bilan b o g iiq xarajatlami, qarz summasini, qarzni 
o ‘z vaqtida toianm aganligi uchun sud tomonidan belgilangan jarim a 
summasini va yetkazilgan m a’naviy zarami qoplab berishiga to‘g ‘ri 
keladi. Bu holat korxonaga katta zarar yetkazib, uning moliyaviy 
ahvolini yomonlashishiga sabab bo iad i. Shuning uchun majburiyatlami, 
o ‘z vaqtida mahsulot yetkazib berish, xizmat ko‘rsatish, ishlami bajarib 
berish yoki pul to io v i orqali undirib borilishi talab qilinadi.
Ikkinchi holat, qarzdor korxonada ham, qarz bemvchi korxonada 
ham majburiyat miqdori bir xil b o iish i hamda ushbu majburiyat har 
ikkalasi tomonidan tan olingan boiishini anglatadi.
Qarzdorlikning kelib chiqish sababi o ‘rinli b o iish i kerak 
deyilganda, majburiyat paydo b o iish i uchun qarz bergan korxona 
tomonidan qarzdor korxonaga mahsulot yetkazib berilgan, xizmat 
ko‘rsatilgan, ishlar bajarib berilgan yoki pul ko‘rinishida to io v amalga 
oshirilgan b o iis h i kerak. X o‘jalik yurituvchi subyektlar o ‘zaro iqtisodiy 
munosabatga kirishishlari natijasida paydo b o ig a n majburiyatlarini o ‘z 
vaqtida, aniq va to ‘g ‘ri hamda turlarga ajratgan holda hisobga olib 
borilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, majburiyatlami o ‘z 
vaqtida va aniq hisobga olib bormasligi korxona uchun keyinchalik 
yuqorida aytib o ‘tilgan bir qator unumsiz xarajatlami keltirib chiqaradi.
Kreditorlik qarzi tashqaridan m ab lag iar kelishi hamda xo‘jalik 
faoliyati jarayonida qarz paydo b o iib , uning yozilishi natijasida vujudga 
keladi. Masalan, byudjetga qarzlar soliqlar hisoblanishi natijasida,
518

---

mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarzlar ish haqi hisoblash bilan yuzaga 
chiqadi va hokazo.
Kreditorlik qarzi tashqaridan m ablag iar kelishi hamda xo ‘jalik 
faoliyati jarayonida qarz paydo b o iib , uning yozilishi natijasida vujudga 
keladi. Masalan, byudjetga qarzlar soliqlar hisoblanishi natijasida, 
mehnatga haq to ia s h bo‘yicha qarzlar ish haqi hisoblash bilan yuzaga 
chiqadi va hokazo. Bu qarzlar shu korxonada hosil qilingan qo‘shimcha 
qiymat evaziga yoki uning qayta hisoblanishi hisobiga vujudga keladi. 
Kreditorlik qarzining ushbu guruhi bo‘yicha qarz xo‘jalik faoliyati 
jarayonida yozilganida paydo b o ia d i, qarzlar olingan daromadlar 
hisobiga toianadi.
Qarz korxonaning turli bitimlami bajarishi natijasida vujudga 
keladi va tovarlar, ko‘rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar yuzasidan 
kelgusidagi to io v la r uchun huquqiy asos b o iib hisoblanadi.
16.1-rasm. Jo riy k re d ito rlik q a rz lari tark ib i
519

---

1-sonli BHMS “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot”ga binoan 
qarzlarni baholashning asosi bo‘lib, sotib olingan aktivlar, xizmat va 
ishlaming tannarxi yoki qiymati hisoblanadi.
Qarzlar qisqa (joriy) va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Joriy 
qarzlar-bu kreditor talabiga ko ‘ra bir yil ichida to ‘lanadigan qarzlardir. 
Uzoq muddatli qarzlarga to‘lov muddati bir yildan ortiq bo‘lgan qarzlar 
kiradi.