A. A. Baykov va uning maktabi ishlab chiqqan klassik nazariyaga ko'ra bu jarayon uch bosqichga bo'linadi. Shu bosqichlarda klinker

16. Portlandsementning qotishi

Maydalangan, go'shilmalarsiz klinkerli sement suvda qoril-

ganda, vaqt o'tishi bilan mustahkamlana boradigan va toshsimon

holga o'tadigan sementtoshga aylanuvchi plastik xamir hosil bo ladi.

Anorganik bog'lovchi moddalarning qotishi to'g'risida akademik

A.A. Baykov va uning maktabi ishlab chiqqan klassik nazariyaga

ko'ra bu jarayon uch bosqichga bo'linadi. Shu bosqichlarda klinker

kukuni suv bilan qorishtirilgandan so'ng mustahkam toshsimon

materialga aylanadi.

Erish bosqichi. Sement klinkeri minerallari ma'lum darajada

suvda eriydi. Sement donalari suvga tushganda minerallarning yuza

qatlamlari eritmaga o'tadi, natijada sement donalarining chuqurroq

gatlamlari ochilib qoladi. Eritma dastlabki modda klinker

minerallari bilan to'yinmaguncha erish jarayoni davom etaveradi.

Eritmada klinker minerallari suv bilan kimyoviy birika boshlaydi.

Odatdagi sharoitlarda klinker minerallarining suv bilan o'zaro ta'sir

etishish reaksiyalari ba'zi minerallar (C.S va C.A) uchun gidratatsiya

reaksiyalari, boshqalari (C.S va CAF) uchun esa gidroliz reaksiyalari

bo'ladi. Bu reaksiyalarning ketishi haqida yuqorida batafsil gapirib

o'tildi.

holloidlanish bosqichi. Klinker minerallari va ulaming hosilalari

Suvda turlicha tezlikda eriydi. Kalsiy gidroksid suvda ayniqsa yaxshi

yd.U uch kalsiy silikat gidrolizlangani zahoti ohakka to'yingan

ma hosil qiladi. Kalsiy gidrosilikatlar, gidroalyuminatlar, gidro-

ar distillangan suvda bir oz eriydi, ohakka to'yingan enitmada

Dutunlay erimaydi. Shu tufavli klinker minerallarining suv

1an o'zaro ta'sir etishish mahsulotlari- kalsiy gidrosilikatlar,

0alyuminatlar va gidroferritlar Ca(OH), singari eritmaga

maydi, balki shu zahoti kolloid eritmalar hosil qilib, dy

dyda qattiq zarrachalar holida ajralib chiqa boshlaydl

C,S yana gidrolizlanishi tufayli hosil bo'ladigan kalsiy gidrat

oksidining yangi ulushlari ohakka to'yingan eritmada endi eriv

olmaydi va Ca(OH), ham juda mayda kolloid zarrachalar ko'ri-

nishida ajralib chiqa boshlaydi.

Hosil bo'lgan kolloid massalar qovushgoq va yopishqoq bo ladi,

Shu sababli sement xamiri plastik va bog'lovchilik xossalariga ega.

Sement xamirning bunday holati betonbop qorishma uchun juda

muhim ahamiyatga ega: plastik sement xamiri to'ldirgichlar do-

nalarini o'rab oladi va shu bilan ular orasidagi ishqalanishni

kamaytiradi, natijada betonbop qorishma yeyiluvchan va yaxshi

joylashuvchan bo lib qoladi. Sement xamirning qovushqoqligi

betonbop qorishnmaning ayrim-ayrim moddalari hisoblanishi-

shag'al, qum va sement xamirga ajralib qatlamlana boshlashiga

to'sqinlik qiladi. Biroq sement xamirida nisbatan qisqa vaqt ichida

va faqat sement qorilgandan keyingi dastlabki vaqtda, ya'ni kolloid

massalarning anchaginasi suvga aralashib va kaogulyatsiyalanganda

bunday hol yuz beradi.

Klinker minerallarining yangi ulushlari suv bilan o zaro ta'sir

etishaveradi. Natijada ko'p miqdordagi suv kimyoviy birikma

gidratlar hosil qiladi. Sement xamiridagi erkin suv miqdori

kamayadi, natijada ayrim kolloid zarrachalar bir-biriga yaqinlashadi,

yiriklashadi va o'zaro yelimlanib qoladi. Natijada sement xamirining

plastiklik va bog'lovchi xossalari yo'qoladi. Bu holda to'ldirgichlar

qo'shib qorilgan sement xamiridan plastik betonbop qorishma va

mustahkam beton hosil boladi.

Sement xamirining plastiklik xOssalarini yo' qotishga va oz bo'lsa

ham mustahkamlanishiga yordam beradigan qotish bosqichini P.A.

Rebender koagulyatsion tarkibiy tuzilma hosil bo lish davri deb

atadi. Shu koagulyatsion tarkibiy tuzilma hosil bolish davridagi

sement xamiri mustahkamligi tishlashish mustahkamligi demakdir.

Tishlashish darajasiga qarab shartli ravishda sement xamiri tishla-

shishuvining boshlanish va tugallanish bosqichlari bo'ladi.

Kristallanish bosqichi. Bu bosqich portlandsement klinkerining

navbatdagi va oxirgi qotish davri hisoblanadi. Bu bosqichda kolloid

massalardan bir-biriga chirmashgan kristallar hosil bo'ladi. Natijada

kristall namat yoki kristall to'r paydo bo'ladi.

Sement klinkeri minerallarining yangi kolloid xossalari bir

xilda kristallanmaydi. Birinchi navbatda kalsiy gidroalyuminatlardan

va qisman kalsiy gidroksiddan kristall to' rlar hosil bo'la boshlaydi.

Kalsiv gidrosilikatlar esa ancha vaqtgacha kolloid holida turadi.

Shuning uchun sementning dastlabki qotish davridagi mustah-

kamligi kalsiy gidroalyuminatlar, shuningdek, Ca(OH), kristal-

laridan hosil bo' ladigan kristall to'ri mustahkamligiga bog'liq. Birog

sementtosh bundan keyin asosan gidrosilikatlar hisobiga mustah-

kamlana boradi. Gidrosilikatlar asta-sekin zichlanib kristallanadi.

Zichlangan kolloid massalar va gidrosilikatning kristall hosilalari

gidroalyuminatlar va Ca(OH), ning kristall to'rlariga qaraganda

ancha mustahkam bo'ladi. AsOsan Ca(OH), bilan o'zaro faol ta'sir

etishadigan amorf qumtuproq SiO, dan tashkil topgan gidravlik

qo'shilmalar portlandsementning chuchuk suvga barqarorligini

oshiradi. Buning sababi shundaki, Ca(OH), bilan o'zaro reaksiyaga

kirishganda nisbatan yaxshi eriydigan ohak qumtuproq bilan amalda

erimaydigan kalsiy gidrosilikat CaO Sio, nH,O hosil qiladi.

Shunday qilib, portlandsement tarkibida gidravlik qo'shilmalar

(va gips) bo'lganda ikkilamchi jarayon ro'y beradi: klinker mine-

rallari bilan suv o'rtasidagi reaksiyalarning mahsulotlari va qo-

shilmalari kimyoviy o'zaro ta'sir etishadi. Natijada portlandsement

tishlashish muddati uzayib va suvga barqarorligi ortadi.

Portlandsementning tishlashish muddatlari bir qator faktorlarga,

ya'ni sement xamirining haroratiga, qorishmaga solinadigan suv

miqdoriga, klinkerning mineralogik tarkibi, sementning maydalab

tuyilganligi (25-jadval), gips va qo'shilmalar miqdoriga bog'liq.

Sementda tishlashishning boshlanishi va tugallanish muddatlari

belgilangan. Sement xamirining harakatchanligi yo'qolgan dast-

labki davr sementning tishlashishi boshlanganligini bildiradi,

uning toshdek qattiq holga kelgani esa sementning tishlanib

bolganligini bildiradi.

Standartda ko' rsatilgan talablarga muvofiq, portlandsement 45

daqiqadan keyin tishlasha boshlashi va kamida 12 soatda tishlashib

bo'lishi lozim. Yangi tayyorlangan beton va qorishmani sement

tishlasha boshlashdan avval ishlatib bo'lish kerak, agar bunday

qilinmasa betonning mustahkamligi pasayib ketadi, shuning uchun

quruvchilarning o'zlari ishlatayotgan sementning tishlashish mud-

datlarini bilishlari shart.

Harorat ortib borishi bilan sementning tishlashish muddati tez-

lashadi, harorat pasayib borishi bilan esa sekinlashadi. Suv kerakli

miqdordan ortiq qo'shilsa ham sementning tishlashishi sekinlashadi.

Klinker mineralogik tarkibining va solishtirma sirt miqdo-

rining tishlashish muddatlariga ta'siri klinker minerallarining