9 sinf. Fan: Geografiya Mavzu: Fanning maqsadi vavazifalari darsning texnologik xaritasi

O’tilgan mavzuni so’rab baholash:

1. 
   Aholi tarkibi deganda nimalami tushunasiz?
   
2. 
   Aholi yoshi tarkibiga xos regional xususiyatlar to‘g‘risida so‘zlab bering.
   
3. 
   Mehnatga layoqatli aholi soni va ulushini jahon mamlakatlari va regionlarini shakllanishiga xos xususiyatlami aniqlang.
   
4. 
   Jahon aholisining irqiy, milliy-etnik va diniy tarkibi qanday? Unga xos geografik jihatlami aniqlang.
   
5. 
   Jahon aholisi migratsiyasi to‘g‘risida nimalami bilasiz?
   

Yangi mavzu bayoni
Tashqi va ichki migratsiyalar bilan shaharlar soni va ularda mavjud aholi sonining ko‘payishi, ya’ni urbanizatsiya jarayoni uzviy bog‘liq. Urbanizatsiyaning geografik mohiyatini quyidagi misollarda ifodalash mumkin. Urbanizatsiyalashgan hududlar Yer quruqlik yuzasining 1% dan sal ortiq qismini egallagani holda, bu yerda jahon aholisining 51,7% i istiqomat qiladi. Yalpi ichki mahsulotning 80% i ishlab chiqariladi. Shu vaqtning o‘zida atmosfera va gidrosferaga chiqarilayotgan zaharli chiqindi va gazlaming 80% i ham ayni ushbu hududlarga to‘g‘ri keladi. Urbanizatsiya jarayoni shaharlar soni va shahar aholisining miqdori hamda ulushining o‘sishini, shaharlar bilan bog‘liq murakkab tarmoqlar va tizimlaming shakllanishi va rivojlanishini anglatadi. Demak, urbanizatsiya inson hayotida shaharlar ahamiyatining beqiyos oshishini, jamiyatda aholining mehnat qilish xususiyati, turmush tarzi va madaniyatini, ishlab chiqarishni joylashtirish bo‘yicha shaharlashishni o‘zida aks ettiruvchi tarixiy jarayondir. Urbanizatsiya ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning eng muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Zamonaviy urbanizatsiya umumjahon jarayoni sifatida ko‘pchilik mamlakatlarga xos bo‘lgan uchta umumiy jihat bilan ifodalanadi. Shulardan birinchi jihat — kam rivojlangan mamlakatlarda shahar aholisi sonining yuqori sur’atlarda o‘sishini bildiradi. Dunyoda 1900-yilda mavjud jami aholining salkam 14% i shaharlarda yashagan. Bu ko‘rsatkich 1950-yilda 29% ni, 1990-yilda 45% ni, 2008-yilda 48,7% ni, 2012-yilda 51,7 tashkil etdi.
Ikkinchi jihat — aholi va xo‘jalikning, asosan, katta shaharlarda to‘planganligi bilan bog‘liq. Bunday holat, awalambor, ishlab chiqarishning xususiyati, uni ilm-fan, ta’lim tizimi bilan bo'lgan aloqadorligi natijasida murakkablashuvi bilan bog‘langan. Ma’lumki, katta shaharlar insonlaming ma’naviy va madaniy talablarini to‘laroq qondiradi, xilma-xil tovarlar va xizmatlar bilan yaxshiroq ta’minlaydi, mavjud axborot manbalariga yo‘l ochib beradi.
Jahonda XX asr boshida aholisining soni 100 mingdan ortiq 150 ta shahar mavjud bo‘lib, ularga aholining atigi 5 % i to‘g‘ri kelgan. Bunday shaharlarning miqdori 90-yiliarning boshida 2,5 mingni tashkil etdi, 2012- yilda esa 4,0 mingdan ortib ketdi. Ularga tegishli tarzda jami aholining 1/3 va 2/5 qismi to‘g‘ri keldi. Katta shaharlar ichida aholisining soni 1 mln. dan ortiq bo‘lgan yirik va juda yirik shaharlami alohida ajratish qabul qilingan. XX asr boshida bunday shaharlar soni 10 ta bo'lsa, 80-yillarning boshida 200 dan, 2012- yilda esa 450 dan oshib ketdi. Mazkur shaharlar ichida «super shahar»lar (aholisining soni 5 mln. kishidan ortiq) miqdori 90- yillarda 30 tani, 2012- yilda esa 55 tani tashkil etdi. Hozirgi vaqtda ushbu shaharlarda salkam 0,6 mlrd. kishi yoki Yer shari aholisining salkam 10% i istiqomat qilmoqda.