9 sinf. Fan: Geografiya Jahon aholisi Mavzu

Tug‘ilish, o‘lim va tabiiy ko‘payish koeffitsiyentlari (aholining 1000 kishiga nisbatan 2012- yilgi ma’lumotlar)

Qit’a, materik va mintaqalar	Tug‘i- lish koef.	0‘lim koef.	Tabiiy o'sish koef.	Go'daklar o‘limi koef. (5 yoshgacha bo'lgan 1000 bolaga)	O'rtacha umr davri
					erkaklar	ayollar
Butun dunyo	21	9	12	73	66	69
Afrika	34	13	21	114	53	55
Amerika, o'rtacha ko'rsatkich	20	8	12	24	73	77
Shimoliy Amerika	19	8	11	7	77	82
Markaziy Amerika	23	7	16	26	70	75
Janubiy Amerika	21	8	13	23	69	73
Karib havzasi	21	8	13	28	69	72
Osiyo, o‘rtacha ko‘rsatkich	23	9	14	68	65	68
Janubi-g’arbiy Osiyo	31	8	23	39	67	70
0‘rta va Janubiy Osiyo	26	9	17	86	63	64
Janubi-sharqiy Osiyo	23	8	15	51	64	67
Sharqiy Osiyo	16	6	10	29	71	75
Rossi ya	11	14	3	13	60	72
Avstraliya va Okeaniya	17	8	9	7	75	78
Yevropa	11	10	1	7	76	82

Bolalar o‘limi mamlakatning iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot darajasi bilan teskari aloqaga ega. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bolalar o‘limi koeffitsiyenti 3 (Shvetsiya)dan 8 promillegacha (AQSH) o‘zgaradi. Ijtimoiy- siyosiy vaziyati beqaror, iqtisodiy qoloq bo‘lgan mamlakatlarda mazkur ko‘rsatkich, odatda, 100 dan ortiq, ayrim hollarda 200 dan ham yuqori darajaga (Nigeriya — 240, Serra-Leone — 250) egaligi bilan ajralib turadi.

Yer shari aholisining o‘rtacha umr davri 2012-yilda 67 yoshga teng bo‘ldi. Bu ko‘rsatkich iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda (Yaponiya, Shvetsiya, Shveysariya... (jami 29 davlat) 78—83 yoshni, qoloq mamlakatlarda (80 dan ortiq) 39—59 yoshni tashkil etdi. 0‘rtacha umr davrining eng yuqori ko‘rsatkichlari Yaponiyaga (82 yosh) hamda Shvetsiya, Shveysariya va Islandiyaga (81 yosh), Avstraliya, Kanada, Avstriya, Isroil, Norvegiya va Fransiyaga (79 yosh), eng past ko‘rsatkichlari esa MAR, Zambiya, Malavi, Mozambik, Serra-Leone, Zimbabve (37—43 yosh) kabi mamlakatlariga xosdir.
Yer yuzi aholisi sonining o‘sish sur’atlari (1950—2012-yillar)

Yil	Aholi soni, mln. kishi	Davr ichida o'sish, mln.kishi	O'rtacha yillik o'sish, mln.kishi
1950	2515
1960	3091	504	50
1970	3698	679	68
1980	4450	752	75
1990	5292	842	84
2001	6134	959	96
2008 2012	6678 7095	544 961	77 87

O'zbekistonda o'rtacha umr ko'rish davri erkaklarda 67 yoshga, ayollarda esa 73 yoshga, o'rtachasi esa 73,5 yoshga teng.

Tarixiy manbalar Qadimgi Rim va Qadimgi Yunonistonda o'rtacha umr ko'rish davri atigi 25 yoshga teng bo'lganligini asoslaydi. Orta asrlarda bu ko'rsaikich taxminan 30 yoshgacha ko‘tarildi. Mana shu o‘rtacha ko'rsatkichlar umr ko'rish davri yuqori bo‘lgan kishilar mavjudligini inkor qilmaydi. Masalan, Yuliy Sezar o‘ldirilganda 60 yoshdan o‘tgan edi. Aflotun 81 yoshida vafot etgan.
Umr davrini ko'rsatuvchi umumiy yo‘nalishning mavjudligiga qaramasdan ko'rsatkichlar o'rtasida sezilarli farqlar mavjud. Bu ko'rsatkich Yevropa bilan Afrika o'rtasida 1950- yilda 27 yoshni tashkil etdi. Dunyo miqyosida o’rtacha umr ko'rish davri deyarli 62 yil ichida 19 yoshga oshdi. Bu ko'rsatkich Osiyoda 27 yoshga, Afrikada qariyb 30 yoshga, Yevropada esa 15 yoshga teng bo'ldi. Shunga qaramasdan, ayrim qit’alar va regionlarda erkaklar va ayollar o'rtasidagi farq hanuzgacha kattaligicha qolmoqda.

Yangi mavzuni mustahkamlash

1. 
   Aholi jamiyatda qanday vazifalami bajaradi?
   
2. 
   Jahon aholisi soni milodgacha bo'lgan davrda qanday ko paygan?
   
3. 
   Aholi soni XX asrgacha qanday va qaysi manbalar hisobiga ko'paygan?
   
4. 
   Demografik o'tish davriga xos 4 bosqichni ta’riflab bering.
   
5. 
   Jahon regionlari va ayrim mamlakatlarida o'rtacha umr ko'rish davri qanday?
   

Uyga vazifa: mavzu xaqida tushunchalarni daftarga yozib, atamalarga izox keltiring.

Sana: ______ ______ 20______yil

9 - sinf. Fan: Geografiya


Mavzu: Aholining yosh, jinsiy, irqiy, etnik, diniy va hududiy tarkiblari.


DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI

T/R	Darsning bosqichlari	Dars vaqti taqsimoti	Dars mazmuni
1	Tashkiliy qism	daqiqa	Salomlashish Davomatni tekshirish Ob-havoni aniqlash va uni kuzatish Shu kunning muhim yangiliklari bilan tanishish
2	Kirish	daqiqa	O’tilgan mavzuni o’zlashtirilganini tekshirish O’tilgan mavzuni mustaxkamlash
3	Asosiy qism	15 daqiqa	Mavzu: Aholining yosh, jinsiy, irqiy, etnik, diniy va hududiy tarkiblari.
4	Mustahkamlash	daqiqa	Tarqatma materiallar, jadvallar va diagrammalar bilan ishlash O’z-o’zini baxolash Xaritalar bilan ishlash
5	Yakuniy qism	daqiqa	O’quvchilarni baxolash Uyga vazifa

Darsning maqsadi:

1. 
   ta’limiy: o’quvchilarga bugungi mavzu xaqida tushuncha berish
   
2. 
   tarbiyaviy: tabiat bilan do’stlashishga o’rgatish, dars davomida o’zaro xamkorligi, o’zgalar fel-atvorini xurmat ruxida tarbiyalash
   
3. 
   rivojlantiruvchi: o’quvchilarni erkin fikrlashga, muloxaza yuritishga o’rgatish, ijodiy izlanish konikmalarini rivojlantirish
   

Dars usuli: no’ananaviy usulda
Dars jixozi: dunyo xaritasi, atlas xarita, jadvallar, yangiliklar
Darsning borishi:

1. 
   Tashkiliy qism.
   

1. 
   Salomlashish
   
2. 
   Honani darsga tayyorlash
   
3. 
   O’quvchilar davomatini aniqlash
   
4. 
   Ob-havoni aniqlash va uni kuzatish
   
5. 
   Shu kunning muhim yangiliklari
   

2. 
   O’tilgan mavzuni so’rab baxolash.
   
3. 
   Yangi mavzu bayoni.
   
4. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash.
   
5. 
   Uyga vazifa.
   

O’tilgan mavzuni so’rab baholash:

1. 
   Aholi jamiyatda qanday vazifalami bajaradi?
   
2. 
   Jahon aholisi soni milodgacha bo'lgan davrda qanday ko paygan?
   
3. 
   Aholi soni XX asrgacha qanday va qaysi manbalar hisobiga ko'paygan?
   

Yangi mavzu bayoni
Aholining yosh-jins tarkibi unga xos belgilar ichida eng' muhimi hisoblanadi. Chunki yoshga qarab aholining jamiyatda tutgan o‘mi va ahamiyati baholanadi. Butun dunyoda erkaklar soni ayollar soniga nisbatan qariyb 46 mln.ga ko'proqdir. Lekin ayrim qit’alar va regionlarda erkaklar bilan ayollar o'rtasidagi farq sezilarli darajada. Bolalar yoshlarida barcha materik va regionlarda o‘g‘il bolalarning ustunligi ko‘zga tashlanadi. Dunyoda 0—14 yoshda har 1000 ta qizga 1070 ta o‘g‘il bola to‘g‘ri keladi. Ushbu ko'rsatkich Yevropada (1064), Osiyoda (1058) hamda Avstraliya va Okeaniyada (1059) undan ham yuqori. Faqat Afrika (1008) va Amerikada (1039) nisbatan past daraja bilan ifodalanadi. Bolalar yoshlaridagi farqning kelib chiqishida tug‘ilgan har 1000 ta go'dakning 520 tasi o‘g‘il bolalardan iborat bo‘lishligi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Yevropada erkaklar soni ayollar soniga teng. Osiyoda har 1000 ta ayolga 1049 ta erkak, Avstraliya va Okeaniyada esa 1039 ta erkak to‘g‘ri keladi. Shu vaqtning o‘zida Afrika (979 erkak) va Amerika (990 erkak)da, aksincha, ayollar ustundir.
Dunyo aholisining yosh tarkibi ham katta hududiy farqlarga ega. Bunda tug‘ilish va o‘lim dinamikasi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Tug‘ilish darajasining keyingi 10—15 yil ichida yuqori bo‘lishi aholi ichida yosh bolalar va o‘smirlar umrining o‘sishiga olib keldi. Agar tug‘ilish keyingi yillarda pasaya borgan bo‘lsa, bolalar va o‘smirlarning jami aholi sonidagi ulushi past bo‘ladi. Shu vaqtning o‘zida o‘rta va katta yoshdagi aholi soni va ulushi ko‘payadi hamda aholining «keksayish» jarayoni rivojlanishi mumkin.