|
O’tilgan mavzuni so’rab baholash:
Geografik mehnat taqsimoti nima? Unga xos xususiyatlar to‘g‘risida nima- lami bilasiz?
Xalqaro geografik mehnat taqsimoti nimani anglatadi?
Jahon xo‘jaligining asosiy markazlari to‘g‘risida so‘zlab bering.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya nima? Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar haqida so‘zlab bering.
Yangi mavzu bayoni
FTI ning xo‘jalikning hududiy tarkibiga bo‘lgan ta’siri ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish omillari orqali amalga oshmoqda. Ular quyidagilardan iborat: Hudud omili. Hudud jamiyat faoliyati amalga oshiradigan geografik muhitning muhim omillaridan biridir. Hudud qanchalik katta bo‘lsa, u xilma-xil tabiiy resurslaiga shuncha boy bo‘ladi. Bu esa aholi va ishlab chiqarishni oqilona joylashttiish uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
Rossiya, Kanada, AQSH, Xitoy, Avstraliya, Braziliya, Hindiston hududi katta mamlakatlar hisoblanadi. Mazkur mamlakatlar hududi ayrim yirik qismlar: iqtisodiy rayonlar, makroregionlar, regionlarga bo‘linadi. Va aksincha, ko‘pchilik kichik mamlakatlarda hududning yetishmasligi katta va murakkab muammoni keltirib chiqarmoqda. Ayrim hoUarda xo'jalikning hududiy tarkibiga uning shakli va boshqa hududiy jihatlari katta ta’sir ko'rsatadi.
Iqtisodiy-geografik o‘rin omili. Umumiy tarzda iqtisodiy-geografik o‘rin — bu biror-bir joy, shahar, mamlakat yoki regionning undan tashqarida joylashgan hamda qandaydir iqtisodiy ahamiyat kasb etuvchi tabiiy yoki inson mehnati faoliyati natijasida barpo qilingan obyekt yoki obyektlarga nisbatan munosabatidir. Iqtisodiy-geografik o‘rin vaqt davomida o‘zgarib turuvchi tarixiy kategoriyadir.
Iqtisodiy-geografik o‘rin, asosan, umumiy integral munosabat bo‘lib, u: a) markaziy; b) ichkarida joylashgan', d) qO‘shni hududda joylashgan; e) dengiz sohilida joylashgan o‘rinlarga bo‘linadi.
Markaziy iqtisodiy-geografik o‘rin, odatda, juda ko‘p qulayliklar bilan ajralib turadi. Markaziy o‘rin davlatlaming poytaxtlari uchun muhim taraqqiyot va samarali boshqarish omili hisoblanadi. Shutting uchun ham ko‘pchilik olim va mutaxassislar mamlakatlar va regionlaming geografik markazini aniqlashga intilganlar.
Biron-bir hududning ichkarisida (chetida) joylashgan obyektning iqtisodiy-geografik o‘mi ko'pincha noqulay deb baholanadi.
Biron-bir mamlakatning boshqa qo‘shni mamlakatga nisbatan aniqlangan iqtisodiy- geografik o‘mi barqaror siyosiy vaziyat mavjud bo'lgan sharoitda xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonining chuqurlashishi nuqtayi nazaridan ijobiy baholanadi. Shunday vaziyat G‘arbiy Yevropada mavjud. Lekin Afrika, Lotin Amerikasi, Osiyodagi qator regionlarda qo‘shnichilik munosabatlari ko‘pincha urush, o'zaro kelishmovchiliklar bilan belgilanmoqda (sobiq Yugoslaviya, 0‘rta va Janubiy Osiyo, Janubi-g‘arbiy Osiyo, Markaziy va Sharqiy Afrika va boshqalar).
Dengiz sohilida joylashgan mamlakatlarning iqtisodiy-geografik o‘mi deyarli har doim iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishning muhim omili hisoblangan (Gretsiya, Italiya, Rim, Venetsiya, Genuya, Ispaniya, Portugaliya, Niderlandiya, Buyuk Britaniya va hokazo). Shuni ta’kidlash lozimki, hoziigi vaqtda dunyoda mavjud barcha yirik va katta shaharlaming 40% i dengiz sohilidan 50 kilometrgacha cho‘zilgan hududda joylashgan.
Aholisining soni 5 mln. va undan ortiq bo'lgan 55 ta shahaidan faqat 14 tasi (Chikago, Parij, Moskva, Mexiko, Dehli, London, Pekin, Bogota, Uxan, Qohira, Tehron, Madrid, Guyyan, Detroyt) materik ichkarisida, qolgani dengiz sohilida joylashgan.
Iqtisodiy-geografik o‘mi — obyektning transport-geografik o‘mi, sanoat-geografik o‘rni, agrogeografik o‘mi, tashqi bozorga nisbatan geografik o‘mi va boshqalar asosida aniqlanadi. Iqtisodiy-geografik o‘rin uch bosqichda: mikrogeografik o‘rin, mezogeografik o‘rin, makrogeografik o‘iinni aniqlash yo‘li bilan baholanadi.
Tabiiy resurs omill. Industrlashtirish jarayonining dastlabki bosqichlarida asosiy xo‘jalik tarmog‘i — sanoatning joylashishi tabiiy resurslar, dastawal foydali qazilmalar geografiyasi tomonidan aniqlangan. Jumladan, og‘ir sanoat tarmoqlari toshko'mir va temir rudasi mavjud konlar hamda havzalaiga joylashtirilgan. FTI davrida ushbu xususiyatning ahamiyati ancha pasaydi. Awalambor, bu ilmtalab tarmoqlarga taalluqlidir. Lekin undiruvchi sanoat geografiyasida tabiiy resurs pmili hoziigi vaqtda ham hal qiluvchi rol o‘ynamoqda. Shu yo‘nalishda inson oyog‘i yetmagan yerlar ham o‘zlashtirilayotganligini aytib o‘tish lozim (shimoliy hududlar, dengiz sheffi).
Transport omili. FTI davrigacha ushbu omil ishlab chiqarishni joylashtirishda ko‘pincha hal qiluvchi ahamiyat kasb etgan. Aloqa yo‘Uari hamda transport vositalarining takomillashtirilishi transport xarajatlarining keskin kamayishiga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, yuk va tovarlami radiusi bir necha ming kilometrga teng masofaga olib borishga, insonning hududiy faolligini oshirishga, ishlab chiqarishni dengiz sohilida barpo etishga, tabiiy resurslami uzoq masofalarga eksport qilishga, tabiiy sharoiti noqulay bo‘lgan yangi yerlami o‘zlashtirishga, natijada ishlab chiqaruvchi va iste’mol qiluvchi rayonlar o‘rtasidagi mavjud hududiy farqlami bartaraf etishga imkon bermoqda.
Mehnat resurslari omili. Mazkur omil ishlab chiqarishning joylashishiga va uning hududiga har doim ta’sir qilib kelgan va hozirda ham ta’sir ko'rsatmoqda. Ma’lumki, ortiqcha mehnat resurslarining mavjudligi ishlab chiqaruvchi va xizmat ko'rsatuvchi korxonalami o'ziga tortsa, ulaming yetishmasligi yangi korxonalami barpo qilish taklifini rad etuvchi eng muhim omil hisoblanadi. Aytilgan fikr, ayniqsa, mehnatni ko‘p talab qiluvchi tarmoqlarga taalluqlidir.
G'arbiy Yevropadagi ulkan sanoat rayonlari va korxonalarida millionlab xorijiy ishchilar mehnat qilmoqda. Shu vaqtning o'zida millionlab ortiqcha mehnat resurslariga ega Sharqiy va Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarida rivojlangan davlatlar yordamida mehnatni ko‘p talab qiluvchi korxonalar Ьафо etildi. Shunga qaramasdan dunyoda, ayniqsa, rivojlanayotgan va qoloq mamlakatlarda bir necha o‘n millionlab iqtisodiy faol aholi ishsizlar safini tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
