9-mavzu Mavzu: Elektr to`kining harakteristikalari. O’tkazuvchanlik elektr to`ki. To`k zichligi. Elektr to`kining ta’sirlari. Qarshiliklarning va uning temperaturaga bog’liqligi. Reja

Qarshilik va uning temperaturaga bog’liqligi.
Metal o’tkazgichlarda elektr to`kini erkin elektonlar tashishini biz yaxshi 
bilamiz va bir qancha tajriblarda kuzatishimiz mumkin. Erkin elektronlarning 
musbat ionlar bilan to’qnashishi natijasida issiqlik ajraladi shu to’qnashish esa 
elektr qarshiligi 
deyiladi. O’tkazgichlarning qarshiligi ularning o’lchami, shakli va 
o’tkazgichning turiga bog’liq. Buni quyidagi formula orqali tushuntirishimiz 
mumkin:

 
(3.1) 
–solishtirma elektr qarshilik, 
–o’tkazgich uzunligi, 
–o’tkazgichning 
ko’ndalang kesim yuzi. 
Solishtirma elektr qarshilik deb uzunligi 1m, ko’ndalang kesim yuzi 1m
2
bo’lgan bir jinsli to’g’ri silindrik 
o’tkazgichning elektr qarshiligiga aytiladi. 
Solishtirma
elektr qarshilik – 
ρ ning 

---

qiymati, metalldagi aralashmalrning miqdoriga bog‘liq. 
10
-8
,
=7
2-rasm.
Metallarda o’tkazuvchanlik hodisasini birinchi bo’lib Gallandiyalik fizik
Komer Odes 1911-yil kashf qilgan. O’ta o’tkazuvchan bo’lishi uchun sof ,toza va 
bir jinsli bo’lishi kerak.O’ta o’tkazuvchanlik faqat doimiy to`klar uchun o’rinli.
1908-yilda esa suyuq geliy olish usullari o’ylab topilgan.Bu olingandan so’ng 
metallarning qar-shiligini kamaytirishni tajriba orqali tekshirib boshlagan. 
1. 
Kirstal panjara tugunlarida joylashgan ionlar va panjara orasida erkin 
harakat- lanayotgan zarralar eliktiron hisoblanadi. Agar tempraturani pasaytirsak 
bu tu gunlarda joylashgan ionlarning tezlanish amiletudalari kamayadi va 
to’qnashishlar kamayadi. Bunda qarshilik ham kamayadi. 
2. 
Tempratura pasaytirilsa elektronlarning harakatchanligi ham harakat tezligi 
ham kamayadi va qarshilik oshib ketishi ham mumkin. Bu fikrlarni ko’rsatish 
uchun tajribalar qilingan. 1-tajriba nodir metallarda o’tkazilgan. Ular oltin, pilatena 
(va hakozo). Platenani harorati paytiriladi va begona elementlardan tozalanadi va 
qarshiligi kamayadi. Oltinda esa biroz pilatenadan farqliroq kamayadi. Buni 1 – 
rasmdan ko’rishimiz mumkin. Agar metal toza bo’lsa qarshilik kamayishi mumkin 
lekin 0 bo’maydi. Bu tajribalar natijasida zanjirda to`k uzoq vaqt oqadi to`k uzoq 
vaqt oqishi uchun haroratni ham o’zgartirmasdan turish kerak.
 
Metall o’tkazgichlarda qarshilikning temperaturaga qanday bog’lanishda 
bo’li-shini o’rganish maqsadida o’tkazilgan tajribalarning natijasida shun 
ko’rsatadiki qarshilikning nisbiy o’zgarishi temperaturaning o’zgarishiga to’g’ri 
proparsional bo’lar ekan.Agar 0°C da o’tkazgichning qarshiligi Ro ,t°C 
temperaturada qarshilik R bo’lsa,qarshilikning nisbiy o’zgarishi 
bo’ladi.U holda,yuqorida aytib o’tganimizdek, 


(3.2) 
bo’ladi, bunda 
 
proporsionallik koeffitsiyenti qarshilikning temperatura 
koeffitsiyenti deyiladi.

---

Metallar qarshiligining temperaturaga bog‘liqligidan turli o‘lchov 
asboblarida va avtomatik sistemalarda foydalaniladi. Ulardan eng ahamiyatlisi 
qarshilik termo- metri hisoblanadi.