9-mavzu: budjet- soliq siyosati reja

9.3. Diskret va nodiskret fiskal siyosat. Budjet taqchilligi va ortiqchaligi.
Hukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflatsiya sur‘atlari va to`lov balansi holatini o`zgartirishga yo`naltirilgan maxsus qarorlarni qabul qilishi natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat budjeti qoldig`ini maqsadli o`zgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskret fiskal siyosat yuritilganda iqtisodiy pasayish davrida jami talabni rag`batlantirish uchun davlat xarajatlarini oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi natijasida davlat budjeti kamomadi yuzaga keltiriladi. O`z navbatida davriy ko`tarilish paytida budjet ortiqchaligi yuzaga keltiriladi.
Diskret fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol o`ynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalam bor, vaqt oraliqlari bilan bog`liq. Ya‘ni iqtisodiyotda pasayish yoki inflatsion zo`riqishning paydo bo`lishi, bu holatlarni aniqlash yuzaga kelgan muammolarni hal etish uchun davlat xarajatlari va soliq tushumlarini o`zgartirish borasida qaror qabul qilish, bu qaror bajarilishini ta‘minlash jarayonlarining har biri o`rtasida ma‘lum vaqt o`tadi.
Bu vaqt davomida iqtisodiy vaziyat o`zgaradi va ko`rilgan chora-tadbirlar ko`tilgan natijani bermasligi mumkin. Shu tufayli davriy tebranishlarni avtomatik tarzda yumshatib turish mexanizmini yaratish zarurati yuzaga keladi.
Nodiskret fiskal siyosat – davlat xarajatlari, soliqlar va davlat budjeti qoldig`ini avtomatik o`zgartirishni ko`zda tutadi. Nodiskret fiskal siyosat o`rnatilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda o`rnatilgan barqarorlashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va foydada ishtirok etish tizimi o`ynaydi. Nodiskret fiskal siyosat davriy tebranishlarni yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi. Davriy pasayish sharoitida daromadlar pasayishi tufayli soliq stavkalari pasayadi. Bu esa jami talabning oshishiga, ishlab chiqarishni kengaytirishga rag`batni yuzaga kelishiga olib keladi. Shuningdek pasayish davrida davlat transfertlari, jumladan ishsizlik nafaqasi to`lovlari miqdori oshadi. Bu holat ham jami talabni oshirib, jami taklif hajmini oshishiga ijobiy ta‘sir ko`rsatadi.
Iqtisodiy yuksalish davrida ortiqcha talab iqtisodiyotga inflatsion ta‘sir ko`rsatayotgan sharoitda daromadlar darajasi oshishi bilan soliqlar stavkalari pasayadi va bu jami talabga cheklovchi ta‘sir ko`rsatadi. Ayni paytda davlat xarajatlari (ishsizlarga nafaqalar, davlat transfertlarining bir qancha turlar) ham pasayadi. Ammo nodiskret fiskal siyosat vositalari iqtisodiy tebranishlarni to`liq yumshatish imkonini bermaydi va u diskret fiskal siyosat yuritishni inkor etmaydi.
Iqtisodiyotning o`rnatilgan barqarorligi darajasi davriy budjet taqchilligi va ortiqchaligi miqdorlariga bog`liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi) va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan davlat budjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir.

9.2-rasm. Budjet taqchilligi va ortiqchaligi²

Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat transfertlarining oshishi natijasida budjet taqchilligi kelib chiqadi.
Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik ko`payishi va davlat xarajatlarining kamayishi natijasida budjet ortiqchaligi paydo bo`ladi. Davlat xarajatlari o`zgarmas bo`lgan sharoitda ham budjet taqchilligi va ortiqchaligi mavjud bo`lishi mumkin. Davriy taqchillik va ortiqchalik miqdorlari soliq va budjet funksiyalari grafiklarining «tikligiga» bog`liq. Soliq funksiyasi T ning egilish burchagi chegaraviy soliq stavkasi t ning miqdoriga bog`liq. t qancha yuqori bo`lsa T chizig`i shuncha tik bo`ladi. Davlat budjetidan beriladigan transfertlar hajmi o`zgarishining daromadlar o`zgarishiga bog`liqligini xarakterlovchi γ koeffitsent qancha kichik bo`lsa, G chizig`i ham shuncha tik bo`ladi. Demak daromad oshgani sari budjetga soliq to`lovlari oshaveradi, budjetdan transfert to`lovlari esa kamayadi.
Davlat xarajatlari daromadga bog`liq bo`lmagan o`zgarmas miqdor bo`lganda t qanchalik katta bo`lsa T chizig`i shuncha tik va iqttisodiyotning o`rnatilgan barqarorligi darajasi ham shunchalik yuqori bo`ladi. Ammo iqtisodiy o`sishning ta‘minlash vazifasi T va G chiziqlarini yotiqroq bo`lishini taqozo etadi.
O`rnatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YaIM hajmini , uning potensial hajmi darajasi atrofida tebranishi sababini to`liq tugatmaydi va ishlab chiqarishning har qanday darajasida mavjud bo`lishi mumkin.
To`liq bandlikni ta‘minlagan diskret fiskal siyosat yuritilishi natijasida davlat budjetining tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), ya‘ni to`liq bandlik sharoitida budjet xarajatlari (daromadlari) va daromadlari (xarajatlari) o`rtasidagi farq yuzaga keladi.
Davriy taqchillik ko`pincha davlat budjetining haqiqiy taqchilligi va tarkibiy taqchillik farqi sifatida baholanadi.
Davlat byudjdeti kamomadini moliyalashtirish usullari:

1. 
   Pul-kredit emissiyasi;
   
2. 
   Davlat zayomlarini chiqarish;
   
3. 
   Davlat budjetiga soliq tushumlarini ko`paytirish.
   
4. 
   Xususiylashtirishdan tushgan mablag`lar hisobiga moliyalashtirish.
   

Davlat budjeti kamomadi pul chiqarish orqali qoplanganda muomalada pul massasini ko`paytirish inflatsiyaga olib keladi.
Inflatsiya darajasi oshganda Oliver-Tanzi samarasi paydo bo`ladi. Ya‘ni, soliq to`lovchilar tomonidan davlatga to`laydigan soliqlar to`lovini atayin kechiktirish hollari yuzaga keladi. Bu esa davlat budjeti kamomadi oshishiga olib keladi. Budjet taqchilligi tufayli davlat xususiy ishlab chiqaruvchilardan tovarlar va xizmatlar sotib olsa-yu, lekin ular to`lovlarni kechiktirsa, xususiy ishlab chiqaruvchilar o`z mahsulotlari narxlarini oldindan oshirib qo`yishadi. Bu esa inflatsiyaning oshishiga olib keladi.
Agar davlat budjeti taqchilligi davlat zayomlarini chiqarish orqali moliyalashtirilsa, ular sotilishi natijasida pulga talab oshadi. Bu esa o`z navbatida foiz stavkasini ko`tarilishiga olib kelishi mumkin. Oqibatda investitsiya xarajatlari,sof eksport hajmi va qisman iste‘mol xarajatlari kamayadi. Pirovardida siqib chiqarish samarasi ro`y beradi va u fiskal siyosatning rag`batlantiruvchi samarasini zaiflashtirib qo`yadi.
Budjet taqchilligini moliyalashtirishning bu usuli noinflatsion usul hisoblansada inflatsiya xavfini ma‘lum muddatga kechiktiradi xolos. Chunki muddati etgan zayomlarni sotib olish bilan davlat muomaladagi pul massasini ko`paytiradi. Bu esa o`z navbatida, baholar darajasining ko`tarishiga sabab bo`ladi. Soliq tushumlarini ko`paytirish budjet taqchilligini moliyalashtirishning uchinchi yo`li bo`lib, u uzoq muddat talab etadigan soliq islohati o`tkazilishini talab etadi. Bu islohotlar soliq bazasini kengaytirish, soliq stavkalarini kamaytirish, soliq yukini ishlab chiqaruvchilardan ko`proq mulk egalari va mulkdan foydalanuvchilar zimmasiga o`tkazish orqali soliqlar tushumini ko`paytirishni ko`zda tutadi.
Budjet ortiqchaligini kamaytirish usullariga muomaladagi pul mablag`larini olib qo`yish va davlat qarzlarini to`lash kiradi.
Davlat qarzlarini to`lash nominal daromadlar va muomaladagi pul massasini oshirib, baholar darajasining yanada oshishiga olib kelishi mumkin. Shu tufayli budjetdagi ortiqcha mablag`larni muzlatib qo`yish budjet kamomadini pasaytirishning nisbatan noinflatsion usulidir.
Barqarorlashtirishning dastlabki bosqichida olib borilgan izchil makroiqtisodiy siyosat natijasida davlat budjeti taqchilligi pasaytirildi va 2003, 2004 yillarda YaIM ga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi (1992 yilda 12 %). Bu umumetirof etilgan 3 % li me‘yordan ancha past ko`rsatkichdir. Budjet taqchilligi asosan noinflatsion usullar bilan, ya‘ni davlat obligatsiyalari chiqarish hamda xususiylashtirishdan tushgan mablag`lar hisobiga moliyalashtirildi.
Respublikamizda o`tkazilayotgan soliq-budjet siyosati makroiqtisodiy barqarorlikni ta‘minlab turish, ustivor tarmoqlarni investitsiyalash, ta‘lim sohasini jadal rivojlantirish, aholini ijtimoiy himoya qilish maqsadlariga qaratilib kelinmoqda.
Mamlakatmizda kuzatilayotgan makroiqtisodiy barqarorlik muhim begilaridan biri davlat budjetining profitsit bilan bajarilayotganligi hisoblanadi. Xususan, keyingi yillarda davlat budjeti taqchillik bilan rejalashtirilayotgan bo‘lsa-da, soliqlar bo‘yicha prognoz ko‘rsatkichlarni ortig‘i bilan bajarilishi hamda davlat budjeti xarajatlarini manzili va maqsadli sarflanishini ta‘minlanishi natijasida budjet profitsit bilan ijro etilmoqda.
9.3-rasmdan ko`rishimiz mumkinki, 2000-2004 yillar davomida mamlakatimiz davlat budjeti taqchilligini -1,0 foizdan -0,4 foiz darajasiga qadar pasaytirishga, 20052008 yillar davomida esa davlat budjeti taqchilligiga barham berib, davlat budjeti profitsitini 0,1 foizdan 1,5 foizga qadar oshirishga erishildi.

9.3-rasm. O`zbekiston Respublikasida Davlat budjeti ko`rsatkichlarining bajarilish darajasi, YaIMga nisbatan foizda³

Keyingi yillarda mazkur jarayonlarga ham jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi o`zining salbiy ta‘sirini ko`rsatishiga qaramasdan, budjet profitsitini saqlab qolishga erishilmoqda. 2016 yilda ham maqsadga muvofiq yo`naltirilgan chora-tadbirlar natijasida budjet daromadlari uning xarajatlaridan ortish hajmi YaIMning 0,1 foizi darajasida bo`lishiga erishildi. Umuman olganda, davlat budjeti sohasidagi bunday natijalarni qo`lga kiritishda mamlakatimiz iqtisodiyotini bosqichma-bosqich o`zgartirish va erkinlashtirish, ilgari davlat zimmasida bo`lgan bir qancha vazifalarning xususiy sektorga o`tkazish orqali davlat budjeti xarajatlarini optimallashtirish, yangi sanoat yo`nalishlarining rivojlantirilishi hamda xususiy sektor moliyaviy holatining mustahkamlanishi, shuningdek, uning mamlakat iqtisodiyotidagi roli va ulushining ortishi kabi omillar sezilarli ta‘sir ko`rsatdi.
Budjet taqchilligining kuchayishi muqarrar ravishda davlat qarzini keltirib chiqaradi. Ya‘ni, budjet taqchilligi asosan davlat qarzi hisobiga qoplanib, u ichki va tashqi qarzlardan iborat bo`ladi.
O`zbekistonda tashqi qarz masalasiga mustaqil taraqqiyotimizning dastlabki pallasidanoq har tomonlama chuqur o`ylangan va mulohaza qilingan holda yondoshildi.