9-Maruza Neftkimyoviy sintezlar. Reja

COOH
CH
CH
O
H
CO
CH
HC
HCI
CO
Ni











2
,
)
(
2
4
2
2
2
4
3
4
2
4
)
(
4
NiCI
H
COOR
CH
CH
HCI
ROH
CO
Ni
CH
HC









Mazkur reaksiya 40 0S haroratda boradi va odatda metil va etil efirlari 
sintezida qo‘llaniladi, qolgan efirlar qayta etefikatsiya yo‘li bilan, ya’ni efirga 
katalizator ishtirokida ma’lum miqdordagi spirtni ta’sir ettirish bilan olinadi.
Akril kislotaning boshqa olinish usullari ham mavjud: 
COOH
CH
CH
CH
CH
CH
C
CoMnO
kat
O
o













2
400
,
,
3
2
4
,
2
3
2
80
70
,
,
2
2
4
2
NH
COOH
CH
CH
CN
CH
CH
C
O
H
SO
H
o
















Demak, maxsus ishlov berishlar bilan atsetilendan faqat tolagina emas, xatto 
ajoyib organik shisha ham olish mumkin. 
Tabiiy gazdan trubalar va elektr izolyatsiyaon materiallari tayyorlash 
Polivinilxlorid vinilxloridni peroksidli katalizatorlar ishtirokida polimerlash 
mahsulidir.Vinil xlorid turli yo‘llar bilan olinadi. Texnikada esa dixloretan yoki 
atsetilenga 
gaz 
fazada 
kontakt 
usulida 
120-220 
oS 
haroratda 
katalizatorlarHgCI
2
vaBaCI
2
ishtirokida vodorod xlorid ta’sir qildirish orqali hosil 
qilinadi. 
CI
CH
CH
HCI
CH
HC
C
CI
NH
CuCI
o















2
75
65
,
,
4
2
CI
CH
CH
NaOH
CI
CH
CH
CI
C
spirt
o













2
70
,
2
2
Vinilxloridni 
dixloretandan olish usuli 400-500 0S
haroratda 
aktivlashtirilgan ko‘mir yoki pemza ustida ishqorning spirtli eritmasi bilan 
vodorod xloridni ajratib olishga asoslangan. Vinilxloridni sintez qilishning mazkur 
usuli qo‘pol apparaturalar ishlatilishi, ko‘p spirt sarflanishi, olingan mahsulotning 
toza chiqmasligi tufayli uni qo‘llanishni qiyinlashtiradi. Hozirgi vaqtda atsetilen va 
vodorod xloriddan vinilxloridni sintez qilish usuli ko‘proq samaralidir. Bu usul 
ishlab chikarishning texnologik sxemasi soddaligi, shuningdek xom ashyo sifatida 

---

eng arzon va oson olinadigan atsetilen va vodorod xlorid ishlatilishi, eng muhimi, 
nisbatan tozaroq mahsulot chiqishi tufayli keng qo‘llanilmoqda. 
Vinilxloridni kvars lampasi nuri yordamida polimerlash reaksiyasi kimyogar 
olim I. I. Ostromislinskiy tomonidan 1912—1916 yillarda o‘rganilgan. Biroq, 
o‘sha vaqtlarda polimer materiallarini qayta ishlash texnikasi orqada bo‘lganligi 
uchun bu usul qo‘llanilmay qolgan. 
Toshkentda polivinilxlorid smolalari yordamida sun’iy charm ishlab 
chiqaradigan zavod qurilildi. Tabiiy charm o‘rniga sun’iy charm ishlab chiqarish 
galantereya va poyabzal sanoati uchun katta ahamiyatga ega. Sun’iy charm tashqi 
ko‘rinishi va ishlatilishi jihatidan ancha qulay bo‘lib, tabiiy charmdan ikki baravar 
arzondir. Mazkur zavodning ishga tushishi bilan aholi uchun poyabzal va galante-
reya buyumlari ishlab chiqarish keskin ko‘paydi. 
Hozirgi vaqtda xalq xo‘jaligida polivinilxlorid asosida tayyorlangan 
buyumlarning ko‘pligi o‘zining arzonligi, polimer kompozitsiyalarini qayta ishlash 
osonligi bilan izohlanadi. Polivinilxloriddan tayyorlangan mahsulotlar presslash, 
bosim ostida qo‘yish va boshqa shu kabi jarayonlarga yaxshi bardosh beradi. 
Umuman, sanoatda polivinilxlorid qatronlaridan foydalanishning ikki yo‘li 
mavjud. U plastifikatsiya qilingan va plastifikatsiya qilinmagan holda ishlatiladi. 
Plastifikatsiya qilinmagan polimerlar viniplast deb atalgan plastmassa olish 
uchun ishlatiladi. Viniplast plastifikatsiya qilingan polimerlardan tayyorlangan 
plastmassalardan mexanik xossalarining yaxshiligi, kimyoviy ta’sirga chidamliligi 
va dielektrik ko‘rsatkichlarining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Shu tufayli ham 
viniplast yuqori mexanik va elektrik xossalariga ega bo‘lgan materiallar 
ishlatiladigan sohalarda keng foydalaniladi. 
Polivinilxloridga elastik xossa berish uchun uni ko‘pincha plastifikatsiya 
qilinadi, ya’ni polimer strukturasi u yoki bu usul bilan yumshatiladi. Texnikada 
shu usul bilan plastifikatsiya qilingan polivinilxlorid kompozitsiyalarining turli 
navlari olinadi. 
Plastifikator sovuq sharoitda mexanik usular bilan aralashtiriladi, so‘ng bir 
soat davomida 6 0S issiq haroratda qisiladi. Biroq plastifikatorlar smolaning 
elastiklik xususiyatlarini oshirib, uni qayta ishlashni yengillashtirish bilan birga 
smolalarning mexanik kimyoviy va dielektrik xossalarini yomonlashtiradi.
Bundan tashqari plastifikatorlar uchuvchan, ularning kompozitsiyalari tez 
ishdan chiquvchan bo‘ladi. 
Polivinilxloridning kompleks xossalari turli-tuman bo‘lib, uni qo‘llanish 
sohasi nihoyatda keng. Polimerning asosiy qismi plastifikatsiyalangan holda 
ishlatiladi. Polivinilxlorid qatronga plastifikator qo‘shish bilan faqat uning 
elastikligi emas, shu bilan birga sovukda, issikda va suvga chidamliligi oshiriladi, 
hamda undan yasalgan buyumlar past haroratda ham elastikligini saqlaydigan 
bo‘ladi. Polivinilxlorid, ko‘pincha, shtamplash, presslash, bosim ostida qo‘yish 

---

yuli bilan qayta ishlanadi, Plyonkalar hosil qilish kerak bo‘lganda esa qatronlar 
shpritslanadi. Juda ham yupqa plyonka olish uchun esa yuzaga surtiladi. Bunday 
plyonkalar kimyo sanoatida foydalaniladigan barabanlarni qoplashda ishlatiladi. 
Polivinilxlorid smolasi meditsinada protezlar yasashda, sanoatda esa 
grammofon plastinkalari tayyorlashda shchelak o‘rnida va boshqa ishlarda 
qo‘llaniladi, 
Polivinilxlorid tolalari davolash uchun ishlatiladigan ichki kiyimlar 
tayyorlashda ham foydalaniladi. Xlorin tolasidan to‘qilgan ichki kiyimlar 
bemorlarga kiygizilganda kishi terisiga tegib statik elektrlanish hosil qiladi. Ich 
kiyim manfiy zaryadlangan ionlar manbai bo‘lib qoladi. Bu ionlar nerv 
tomirlarining uchlariga tegib og‘riq sezishni kamaytiradi. Bu tola kislotalar 
ta’siriga berilmaydigan, filtrlash va boshqa texnik maqsadlar uchun foydala-
niladigan gazlamalar to‘qishda ham keng qo‘llaniladi.