9-маъруза. Мулоҳаза ва ҳукм чиқариш режа

4. Икки инкор ҳукмдан (асосдан) хулоса чиқариб бўлмайди. Масалан:
Ишсизлар тадбиркор эмас.
Талабалар ишсиз эмас.
5. Икки жузъий ҳукмдан хулоса чиқариб бўлмайди. Масалан:
Баъзи аёллар тадбиркордир.
Баъзи давлат арбоблари аёллардир.
6. Асослардан бири инкор ҳукм бўлса, хулоса ҳам инкор ҳукм бўлади. Масалан:
Ҳеч бир жиноят жазосиз қолмайди.
Ватанга хиёнат қилиш жиноятдир.
Ватанга хиёнат қилиш жазосиз қолмайди.
7. Асослардан бири жузъий ҳукм бўлса, хулоса ҳам жузъий ҳукм бўлади. Масалан:
Яхши фарзанд ота-онасини ҳурмат қилади.
Баъзи ёшлар яхши фарзанддир.
Баъзи ёшлар ота-онасини ҳурмат қилади.


Силлогизмнинг фигуралари ва модуслари
Оддий қатъий силлогизмнинг структурасида ўрта терминнинг жойлашишига қараб силлогизмнинг тўртта фигураси фарқ қилинади.
I  фигурада ўрта термин катта асоснинг субъекти, кичик асоснинг предикати бўлиб келади.
II фигурада ўрта термин катта ва кичик асосларнинг предикати бўлиб келади.
III фигурада ўрта термин ҳар икки асоснинг субъекти бўлиб келади.
IV фигурада ўрта термин катта асоснинг предикати, кичик асоснинг субъекти бўлиб келади.
Силлогизм асослари оддий қатъий ҳукмлар (А, Е, I, 0)дан иборат. Бу ҳукмларнинг икки асос ва хулосада ўзига хос тартибда (тўпламда) келиши модус деб аталади. «Модус» – шакл деган маънони англатади. Силлогизм фигураларининг ўзига хос модуслари мавжуд. Ҳар бир фигуранинг тўғри модусларини аниқлашда, тўғри хулоса чиқаришда силлогизмнинг умумий қоидалари билан бирга ҳар бир фигуранинг махсус қоидаларига ҳам амал қилинади. Фигураларнинг махсус қоидалари силлогизм терминларининг ўзига хос боғланиши асосида аниқланади.
Оддий қатъий силлогизмнинг биринчи фигураси қуйидаги махсус қоидаларга эга:
1. Катта асос умумий ҳукм бўлиши керак.
2. Кичик асос тасдиқ ҳукм бўлиши керак.
I фигуранинг тўртта тўғри модуси мавжуд:
ААА-Barbara, EAE-Celarent,AII-Darii,EIO-Ferio.
Модусларнинг биринчи ҳарфи катта асоснинг, иккинчи ҳарфи кичик асоснинг, учинчи ҳарфи хулосанинг сифат ва миқдорини кўрсатади. Фигураларнинг модусларини бир-биридан фарқлаш мақсадида уларнинг ҳар бири алоҳида ном билан аталади.
Масалан:
А. Ҳамма илмий қонунлар объектив хусусиятга эга.
А. Тафаккур қонунлари – илмий қонунлардир.
А. Тафаккур қонунлари объектив хусусиятга эга.
Силлогизмнинг I фигурасида оддий қатъий ҳукмларнинг барча турлари бўйича ҳулосалар берилади