9-маъруза. Мулоҳаза ва ҳукм чиқариш режа

Оддий қатъий силлогизмнинг II фигураси қуйидаги махсус қоидаларга эга:
1. Катта асос умумий ҳукм бўлиши керак.
2. Асосларнинг бири инкор ҳукм бўлиши керак.
II фигуранинг тўртта тўғри модуси мавжуд:
AEE-Camestres,EAE-Cesare,AOO-Baroko,EIO-Festino.
Масалан:
А. Ҳамма ҳукмлар дарак гап орқали ифодаланади.
Е. Савол дарак гап орқали ифодаланмайди.
Е. Савол ҳукм эмас.
Силлогизм II фигурасидан фақат инкор ҳукм кўринишида хулоса чиқорилади.
Оддий қатъий силлогизмнинг III фигурасининг битта махсус қоидаси бор: кичик асос тасдиқ ҳукм бўлиши керак.
III фигуранинг тўғри модуслари олтита:
AAI-Darapti,AII-Datasi,IAI-Disamis,EAO-Felapton,EIO-Ferision,OAO-Bokardo.
Масалан,
А. Ҳамма мантиқшунослар файласуфдир.
А. Ҳамма мантиқшунослар – илмли кишилардир.
I. Баъзи илмли кишилар файласуфдир.
III фигуранинг хулосалари фақат жузъий хукмдан иборат бўлади
Оддий қатъий силлогизмнинг IV фигураси қуйидаги махсус қоидаларга эга:
1. Асосларнинг бири инкор ҳукм бўлса, катта асос умумий ҳукм бўлади.
2. Катта асос тасдиқ ҳукм бўлса, кичик асос умумий ҳукм бўлади.
IV фигуранинг бешта тўғри модуси мавжуд:
AAI-Bramalip,AEE-Camenis,IAI-Dimaris,EAO-Fesapo,EIO-Fresison.
Масалан,
А. Ҳалол одамларнинг ҳаммаси виждонлидир.
А. Ҳамма виждонлилар адолaтли кишилардир.
I. Баъзи адолатли кишилар ҳалол одамлардир.
Силлогизмнинг IV фигураси умумий тасдиқ хукм кўринишидаги хулосани бермайди.
Арастудан бошлаб барча мантиқшунослар силлогизмнинг I фигураси ва унинг модусларига катта эътибор берганлар. Улар I фигурани мукаммал, деб билганлар, унинг хулосаларини аниқ ва яққол, деб ҳисоблаганлар.
Энтимема (қисқартирилган қатъий силлогизм)
Энтимема деб, асослардан бири ёки хулосаси тушириб қолдирилган силлогизмга айтилади. Энтимема – ақлда, фикрда деган маънони англатади. Энтимемада силлогизмнинг тушириб қолдирилган қисми ёдда сақланади. Зарур бўлганда унинг топиб, ўрнига қўйган ҳолда энтимемадан тўла силлогизмни тиклаш мумкин.
Энтимемалар уч турли бўлади:
1. Катта асоси тушириб қолдирилган.
2. Кичик асоси тушириб қолдирилган.
3. Хулосаси тушириб қолдирилган.
Бизга қуйидаги силлогизм берилган бўлсин:
Фалсафа факультетининг ҳамма талабалари мантиқ фанини ўрганади.
Собиров фалсафа факультетининг талабаси.
Собиров мантиқ фанини ўрганади.
Энди бу силлогизмни энтимема кўринишига келтирамиз:
1. Собиров фалсафа факультетининг талабаси бўлганлиги учун мантиқ фанини ўрганади (катта асос тушириб қолдирилди).
2. Фалсафа факультетининг ҳамма талабалари мантиқ фанини ўрганадилар, шу жумладан Собиров ҳам (кичик асос тушириб қолдирилди).
3. Фалсафа факультетининг ҳамма талабалари мантиқ фанини ўрганадилар, Собиров эса шу факультетнинг талабасидир (хулоса тушириб қолдирилди).
Энтимемалар баҳс-мунозара юритиш жараёнида, нотиқлик санъатида кенг қўлланилади.