9-маъруза. Мулоҳаза ва ҳукм чиқариш режа

Дедуктив хулоса чиқариш
Дедуктив хулоса чиқаришнинг муҳим хусусияти унда умумий билимдан жузъий билимга ўтишнинг мантиқан зарурий хусусиятга эгалигидир. Унинг турларидан бири бевосита хулоса чиқаришдир.
Фақат биргина мулоҳазага асосланган ҳолда янги билимларнинг ҳосил қилиниши бевосита хулоса чиқариш, деб аталади. Бевосита хулоса чиқариш символик мантиқда қуйидагича ифодаланади: ХY_SP, бунда X ва Y оддий
қатъий мулоҳазаларни (A, E, I, O), S ва P лар эса мулоҳазаларнинг субъекти ва предикатини ифодалайди. Х_SP– хулоса асоси ёки антеседент, Y_SP – хулоса ёки консеквент, деб аталади. Бевосита хулоса чиқариш жараёнида мулоҳазаларнинг шаклини ўзгартириш орқали янги билим ҳосил қилинади. Бунда асос мулоҳазанинг таркиби, яъни субъект ва предикат муносабатларининг миқдор ва сифат тавсифлари муҳим аҳамиятга эга бўлади. Бевосита хулоса чиқаришнинг қуйидаги мантиқий усуллари мавжуд:
I. Айлантириш (лот.–obversio) шундай мантиқий усулки, унда берилган мулоҳазанинг миқдорини сақлаган ҳолда, сифатини ўзгартириш билан янги мулоҳаза ҳосил қилинади. Бу усул билан хулоса чиқарилганда қўш инкор содир бўлади, яъни аввал асоснинг предикати, кейин боғловчиси инкор этилади. Буни қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:

Инкор қилиш жараёнида инкор юкламаларидан (-ма; -сиз; ‑мас) ёки инкор қилинаётган тушунчага зид бўлган тушунчалардан фойдаланилади. Оддий қатъий мулоҳазаларнинг ҳаммасидан айлантириш усули билан хулоса чиқарилади. Хулоса асоси бўлган мулоҳаза хулосада қуйидагича ифодаланади:

		Хулоса асоси		Хулоса
1	А	Ҳамма S-P	Е	Ҳеч бир S-Pсиз эмас
2	Е	Ҳеч бир S-P эмас	А	Хамма S эмас P дир
3	I	Баъзи S-P	О	Баъзи S-P сиз эмас
4	O	Баъзи S-P эмас	I	Баъзи S эмас P дир

Айлантириш усули билан ҳулоса чиқарилганда “бирор ниманинг қўшинкори унинг тасдиғи билан тенгдир ” деган қоида амал қилади.

Масалан:
1. А. Ҳамма илмий қонунлар объектив характерга эга.

Е. Ҳеч бир илмий қонун субъектив характерга эга эмас.