|
Ko‘p qavatli va bezli epiteley
Kо‘p qavatli epiteliy asosan himoya funksiyasini bajaradi, shuning uchun ham
u tananing kо‘proq tashqi ta’sirotlarga uchraydigan joylarini qoplaydi. U terining
yuzasini, og‘iz bо‘shlig‘ini, qizilо‘ngach, kо‘zning muguz pardasini, buyrakiing
kosachasi, siydik pufagi, siydik chiqaruv yо‘li va qinni qoplaydi. Kо‘p qavatli yassi
epiteliy qavatma-qavat joylashgan hujayralardan tuzilgan, uning faqat bazal
qavatidagi hujayralari bazal membranada yotadi. Kо‘p qavatli epiteliy 3 turga
bо‘linadi: 1) kо‘p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy; 2) kо‘p qavatli yassi
muguzlanadigan epiteliy; 3) о‘zgaruvchan epiteliy.
Kо‘p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy. Bu epiteliy og‘iz
bо‘shlig‘ining ichki yuzasini, qizilо‘ngachning shilliq kavatini va kо‘z muguz
pardasini qoplaydi (51-rasm). U quyidagicha tuzilishga ega. Bazal membrana ustida
silindrsimon shakldagi bazal qavat hujayralari yotadi. Uning ustida bir necha qavat
joylashgan kо‘p qirrali hujayralarni kо‘ramiz. Bu
51- rasm. Kо‘p qavatli yassi
muguzlanmaydigln epiteliy.
1– yassi
hujayralar qavati; 2 – tikanaksimon
hujayralar qavati; 3– bazal hujayralar
qavati; 4–bazal membrana; 5–
biriktiruvchi tо‘qima.
qavat tikanaksimon hujayralar
qavati
deb
yuritiladi.
Tikanaksimon hujayralar orasida
hujayralararo
kо‘prikchalar
mavjud.
Elektron
mikroskop
orqali tekshirilganda bu kо‘prikchalar sitoplazmatik о‘simtalardan tashkil topganligi
aniqlangan. Bu о‘simtalar bir-biriga zich tegib turadi va bu yerda desmosomalar
uchraydi. Desmosomalar hujayralarni о‘simtalar orqali о‘zaro bog‘lab turadi. Bazal
va tikanaksimon hujayralarning sitoplazmasida maxsus organoidlar– tonofibrillalar
joylashgan
Tonofibrillalar ingichka (5–6 nm) tonofilamentlardan tashkil topgan bо‘lib,
oqsil tabiatiga ega. U bazal hujayralarda epiteliy yuzasiga perpendikulyar, yuqori
qavat hujayralarida hujayra yuzasiga parallel yotadi va ularda tayanch funksiyasini
bajaradi. Epiteliyning eng yuza qavatida yassilashgan hujayralar joylashgan. Bu
hujayralar о‘zining hayot siklini tugatib muguzlanmay tushib ketadi, shuning uchun
ham bu muguzlanmaydigan epiteliy deyiladi.
Kо‘p qavatli yassi muguzlanuvchi epiteliy. Bu epiteliy terining epidermis
qavatini tashkil qiladi. U bir necha qavat joylashgan hujayralardan tuzilgan.
Morfofunksional xususiyatlariga qarab 5 ta qavat tafovut qilinadi: bazal qavat,
tikanaksimon hujayralar qavati, donador, yaltiroq va muguz qavatlar (52-rasm).
52-rasm. Kо‘p qavatli yassi
muguzlanuvchi epiteliy.
1- muguz qavat; 2–yaltiroq
qavat; 3 – donador hujayralar qavati; 4
– tikanaksimon hujayralar qavati; 5–
bazal qavat; 6 – bazal membrana; 7 –
ter bezining chiqaruv yо‘li; 8–
biriktiruvchi tо‘qima.
Bazal
va
tikanaksimon
hujayralar qavati kо‘p qavatli
yassi
muguzlanmaydigan
epiteliydagi birinchi va ikkinchi
qavatlarning
tuzilishiga
о‘xshaydi.
Donador
qavat
sitoplazmasi
keratogialin
donachalarini
tutuvchi
yassi
hujayralardan
tashkil
topgan.
Keratogialin
fibrillyar
oqsil
bо‘lib, u keyinchalik keratinga
aylansa kerak.
Yaltiroq qavat asosan kaft va tovon terisida uchraydi. Bu qavat yadro
tutmagan, sitoplazmasi oqsil modda – eleidin bilan tо‘lgan 3–4 qavat yassi
hujayralardan iborat. Eleidin yaxshi bо‘yalmaydi, lekin kuchli nur sindirish
xususiyatiga ega. Shuning uchun hujayralar chegarasi aniq bilinmaydi va bu qavat
preparatda rangsiz yaltiroq tasma holida kо‘rinadi. Yaltiroq qavat hujayralari muguz
tangachalar hosil bо‘lishidagi bir holatdir.
Muguz qavat yassi muguz tangachalardan iborat. Ularning tarkibida havo
pufakchalari
va
muguz
modda-keratin
bо‘ladi.
Hujayralarning muguz
tangachalariga aylanishi ularning nobud bо‘lishi bilan boradi. Yadro va sitoplazma
organoidlari parchalanadi, yaltiroq qavat bor joyda eleidindan, boshqa qismlarda esa
tonofibrilla materialidan keratin hosil bо‘ladi. Yassi muguz tangachalar doimo
tushib, uning о‘rniga pastki qavatdagi hujayralar siljib keladi. Buning hisobiga
epiteliy doimo tiklanib turadi. Bazal va tikanaksimon hujayralar bо‘linib, kо‘payib
differensiallashadi hamda muguzlanish jarayoniga uchraydi va tushib ketadi, uning
о‘rnini boshqa hujayralar tо‘ldiradi. Bu jarayon fiziologik regeneratsiya deyiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
