9- mavzu. To’qimalar klassifikatsiyasi. Bir va ko’p qavatli epiteliylar Tayanch iboralar

Epiteliy tо‘qimasining umumiy xarakteristikasi va klassifikatsiyasi 

 

Epiteliy  tо‘qimasi  chegaralovchi  tо‘qima  bо‘lib,  tana  yuzasini,  hazm  qilish 

nayining, nafas va siydik chiqarish yо‘llarining ichki yuzasini qoplab turadi. Jigar, 

me’da osti bezi va shuningdek organizmdagi boshqa kо‘pgina bezlarning tarkibiga 

kiradi.  Seroz  pardalar  ham  epiteliy  bilan  qoplangan.  Epiteliy  tо‘qimasi  himoya, 

sekretor,  sо‘rish  va  ekskretor  funksiyalarni  bajarishga  moslashgan.  U  ichak 

bо‘shlig‘ida fermentlar ta’sirida parchalangan oqsil, uglevod, yog‘lar monomerlar 

holida  hamda  suv  va  mineral  tuzlar  ximus  tarkibidan  ichak  epitelial  hujayralari 

orqali qon yoki limfaga sо‘riladi. Modda almashinish natijasida hosil bо‘lgan qoldiq 

mahsulotlar  ham    epiteliy  hujayralari  orqali  organizmdan  tashqariga  chiqariladi 

(ekskretsiY.) Ekskretsiya asosan о‘pkada (karbonat angidrid va qisman suv ajraladi), 

buyrakda  (mochevina,  siydik  kislotasi  ajraladi),  terida  (ter  bilan  suv  va  5–10% 

mochevina ajraladi) kechadi. 

Epiteliy  tо‘qimasi  chegara  tо‘qima  bо‘lganligi  uchun  u  о‘zining  ostida 

joylashgan  tо‘qimalarni  turli  ta’sirlardan  (kimyoviy,  mexanik)  himoya  qiladi. 

Jarohatlanmagan teri epiteliysi turli zararli moddalarni va mikroblarni о‘tkazmaydi. 

Epiteliy  tо‘qimasi  sekret  ishlab  chiqarish  qobiliyatiga  ham  ega.  Me’da  shilliq 

qavatini qoplovchi epiteliy tо‘qimasining mahsuloti me’dani mexanik va kimyoviy 

---

ta’sirlardan saqlasa, me’da-ichak  nayi  bо‘ylab  joylashgan epiteliy hujayralari esa 

oziq moddalarning parchalanishida va sо‘rilishida muhim о‘rin tutadi. 

Epiteliy tо‘qimasi homila taraqqiyotida har uchala homila varaqlaridan (ekto-, 

ento-  va  mezodermadan)  hosil  bо‘ladi.  Ilk  bor  hosil  bо‘lgan  epiteliy  hujayralari 

homilaning  rivojlanishi  uchun  sharoit  yaratib  beradi.  U  orqali  homila  va  ona 

organizmi о‘rtasida modda almashinishi ta’minlanadi. 

Epiteliy tо‘qimasining kelib chiqishi va bajaradigan funksiyalarining har xil 

bо‘lishiga qaramasdan, boshqa tо‘qimalardan farq qiladigan umumiy belgilari ham  

mavjud. 

1.  Epiteliy  tо‘qimasi  zich  joylashgan  plast  holidagi  hujayralar  tо‘plamidan 

iborat, hujayralararo modda deyarli bо‘lmaydi. 

2. Epiteliy tо‘qimasi doimo bazal membranada yotadi. 

3.  Epiteliy  hujayralari  bazal  membranada  joylashganligi  uchun  ular  qutbli 

differensiallash xususiyatiga ega. Epiteliy hujayralarining apikal va bazal qismlari 

tafovut etilib, bu qismlar tuzilishi va funksiyasi bilan bir- biridan farq qiladi. 

4. Epiteliy  tо‘qimasida  qon  tomirlar  bо‘lmaydi, hujayralar  bazal  membrana 

orqali biriktiruvchi tо‘qimadan diffuz yо‘l bilan oziqlanadi. 

5. Epiteliy tо‘qimasi yuqori darajada qayta tiklanish xususiyatiga ega. 

Epiteliy  kelib  chiqishi,  tuzilishi  va  funksiyasi  jihatidan  bir  necha  marta 

klassifikatsiya qilingan, shulardan keng tarqalganlari morfofunksional va filogenetik 

klassifikatsiyalardir. 

Filogenetik klassifikatsiya bо‘yicha epiteliy tо‘qimasi 5 ga bо‘linadi: 1) teri 

epiteliysi;  2)  ichak  epiteliysi;  3)  buyrak  epiteliysi;  4)  selomik  epiteliy;  5) 

ependimoglial epiteliy. 

Terining epiteliy tо‘qimasi kо‘p qavatli bо‘lib, himoya funksiyasini bajaradi. 

Ichakning  epiteliy  tо‘qimasi  bir  qavatli  bо‘lib,  himoya  va  sо‘rish  funksiyasini 

о‘taydi. Buyrakning epiteliy tо‘qimasi bir qavatli bо‘lib, modda almashinuvida hosil 

bо‘lgan  organizm  uchun  kerak  bо‘lmagan  oxirgi  mahsulotlarning  chiqarilishida 

ishtirok  etadi.  Selomik  epitelial  tо‘qima  seroz  bо‘shliqlarni  qoplashdan  tashqari, 

jinsiy  hujayralarning  hosil  bо‘lishida  ham  qatnashadi.  Ependimoglial  epitelial 

tо‘qima  nerv  naychasidan  rnvojlanib,  sezgi  organlari  tarkibiga  kiradi,  miya 

qorinchalarini va orqa miya kanalining devorini qoplaydi. 

Morfofunksional  klassifikatsiya  bо‘yicha  epiteliyning  quyidagi  turlari 

farqlanadi: 

Epiteliy  doimo  bazal  membranada  joylashadi.  Bazal  membrana  yoki  bazal 

plastinka  epiteliy  va  biriktiruvchi  tо‘qima  orasida  joylashuvchi  parda  bо‘lib, 

qalinligi 80–100 nmga teng. U karbonsuvdan, oqsil, glikozaminoglikan va kollagen 

tolalardan tashkil topgan. 

Epiteliy tо‘qimasi hujayralarining bazal membrana bilan munosabatiga karab 

bir  va  kо‘p  qavatli  bо‘ladi.  Bir  qavatli  epiteliy  hujayralarining  barchasi  bazal 

plastinka bilan bevosita  bog‘langan. Kо‘p  qavatli  epiteliyda  esa  bazal  plastinkaga 

faqat  pastki  qavat  hujayralari  tegib  turadi.  Bir  qavatli  epiteliy  о‘z  navbatida  bir 

qatorli  va  kо‘p    qatorli  bо‘ladi.  Bir  qatorli  epiteliyda  hamma  hujayralar  bir  xil 

balandlikka  ega  bо‘lib,  ularning  yadrolari  bir  tekislikda  joylashadi.  Kо‘p  qatorli 

epiteliyda hamma hujayralar bazal membranaga tegib tursa ham, ular bir xil katta-

---

kichiklikda  emas  va  yadrolari  turli  tekislikda  yotadi.  Kо‘p  qavatli  yassi  epiteliy 

muguzlanuvchi  va  muguzlanmaydigan  bо‘ladi.  Yuqori  qavat  hujayralari  muguz 

tanachalarga  aylanuvchi  kо‘p  qavatli  epiteliy  muguzlanuvchi  epiteliy  deb  ataladi. 

Muguzlanish jarayoni kechmaydigan, ya’ni muguz tangachalar hosil bо‘lmaydigan 

kо‘p  qavatli  epiteliy  muguzlanmaydigan  epiteliy  deb  ataladi.  Kо‘p  qavatli 

epiteliyning maxsus turi о‘zgaruvchan epiteliydir. Bu epiteliy ba’zi a’zolarning (m: 

siydik  qopchasi)  devorining  chо‘zilgan  yoki  chо‘zilmaganligiga  qarab  о‘z 

kо‘rinishini  о‘zgartirib  turadi  va  shuning  uchun  ham  о‘zgaruvchan  epiteliy  deb 

ataladi. 

Epiteliy  tо‘qimasining  hujayralari  turli  xil  shaklda  bо‘ladi.  Masalan,  yassi, 

kubsimon,  silindrsimon  va  maxsus  tuzilmalari  bilan  boshqa  tо‘qimalarning 

hujayralaridan farqlanib turadi. Hujayralarning differensiallanishi natijasida maxsus 

tuzilmalar paydo bо‘ladi. Epiteliy tо‘qimasining maxsus tuzilmalariga: hilpillovchi 

kiprikchalar, ichak enterotsit hujayralarining mikrovorsinkalari va xivchinlar kiradi. 

Bu  maxsus  tuzilmalarping  tuzilishi  za  funksiyasini  har  bir  epiteliyni  о‘rganish 

davomida kо‘riladi. 

Epiteliy  tо‘qimasi  hujayralariniig  sitoplazmasida  xususiy  organoid 

tonofibrillalar  uchraydi.  Hujayralarning  yon  yuzasida  desmosomalar  va  ularning 

birlashtiruvchi plastinkasiga tegib yotuvchi tonofibrillalar joylashadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

Epiteliy  hujayralarining  tuzilishi.Epiteliy  hujayralarining  sitoplazmasida 

shakli  va  qaysi  organda  joylashganligidan  qat’i  nazar  umumiy  va  maxsus 

organoidlar bо‘ladi. Hujayra yadrosining shakli hujayraning shakliga bog‘liq bо‘lib, 

kо‘pincha, dumaloq, oval va yassi bо‘ladi. 

Mitoxondriylar  kalta  tayoqcha  shaklida  bо‘lib  hujayra  yadrosi  atrofida 

joylashadi.  Oqsil  sintezida  ishtirok  etadigan  hujayralarda  donador  endoplazmatik 

tо‘r yaxshi rivojlangan bо‘lib, kо‘piicha hujayraning bazal qismida va yadro atrofida 

joylashadi.  Sekretsiya  jarayonida  qatnashadigan  hujayralarda  Golji  kompleksi 

Эпителий тўқимаси 

 

Бир қаватли эпителий  

 

Безлар  

 

Кўп қаватли эпителий  

 

Бир қаторли 

кўп қаватли

 

Бир қаторли 

бир қаватли

 

Кубсимон  

 

Ясси  

 

Цилиндрсимон  

 

Мугузланмайдиган 

 

Мугузланадиган  

 

Ўзгарувчан  

 

---

kuchli  rivojlangan  bо‘lib,  hujayra  yadrosining  ustida  yotadi.  Epiteliy  hujayralari 

bazal membranada joylashganligi sababli, ularda ikkita qutb tafovut qilinadi; bazal 

va apikal qutblar. Bu ikkala qutblar tuzilish jihatidan bir-biridan farq qiladi. Apikal 

qismi  turli  maxsus  tuzilmalar  (mikrovorsinkalar, kiprikchalar)  bо‘lganligi  va  turli 

sekretor kiritmalarning mavjudligi bilan bazal qismdan farqlanib

;

 turadi. 

Epiteliy  tо‘qimasining  hujayralari  о‘zaro  desmasomalar,  interdigitatsiya  va 

sementlovchi modda yordamida bog‘lanadi.