9- mavzu. To’qimalar klassifikatsiyasi. Bir va ko’p qavatli epiteliylar Tayanch iboralar

Bir qavatli epiteliy 

Bir qavatli bir qatorli epiteliy. Bu epiteliy tuzilishini ta’riflanganda kо‘pincha 

«bir qatorli» termini tushirib qoldiriladi va faqat «bir qavatli epiteliy» deb yuritiladi. 

Hujayralarning  shakliga  qarab  bir  qavatli  yassi,  kubsimon,  silindrsimon  yoki 

prizmatik epiteliylar tafovut qilinadi. 

Bir  qavatli  yassi  epiteliy  –  mezoteliy  (47-rasm).  Mezoteliy  tananing 

ikkilamchi  bо‘shlig‘i  yoki  selom  bо‘shlig‘ini  hosil  qiluvchi  mezodermaning 

hosilasidir.  Mezoteliy  seroz  pardalar  –  plevra  va  qorin  pardasining  pariyental  va 

visseral  varaqlarini,  yurak  oldi  xaltachasi  devorlarini  qoplab  turadi.  Mezoteliy 

hujayralari (masalan, charvining yaxlit preparati) ust tomondan qaraganda notekis 

chegarali va turli. shaklda ekanligi yaqqol kо‘rinadi. Bu hujayralarning ikki yoki 

uchta  yassilashgan  yadrolari  bо‘lib,  ular  joylashgan  joy  bir  oz  bо‘rtib  turadi. 

Elektron  mikroskopik  tekshirishlar  natijasida  yassi  epiteliy  hujayralarining  qorin 

bо‘shlig‘iga  qaragan  erkin  yuzasida  mikrovorsinkalar  borligi  aniqlandi. 

Mikrovorsinkalar  mezoteliy  yuzasini  ancha  kengaytiradi.  Hujayralar  bir-biri  bilan 

desmosomalar yordamida bog‘lanadi. 

 

47- rasm. Bir qavatli yassi epiteliy.

 

1– 

mezoteliy hujayrasi; 2– mezoteliy hujayrasi 

sitoplazmasi; 3–mezoteliy hujayra yadrosi; 4–

mezoteliy hujayralarining chegarasi. 

 

Mezoteliy  yuzasi  silliq  bо‘lganligi 

sababli  ichak  peristaltikasida,  yurakning 

qisqarishi, 

о‘pkaning 

nafas 

ekskursiyasida,  organlarning  sirpanma 

harakatlarida muhim rol о‘ynaydi, hamda 

organlarning о‘zaro yopishib qolmasligini 

ta’minlaydi.  Bundan  tashqari,  mezoteliy 

hujayralari  fagotsitoz  qilish  xususiyatiga 

ham  

ega.  Masalan,  ular  yot  zarrachalarni, 

mikroblarni,  melanin  kiritmalarini  qamrab  oladi.  Shuning  uchun  ham    epiteliy 

tо‘qimasi biriktiruvchi tо‘qima va tana bо‘shliqlari о‘rtasidagi «seroz-gemolimfatik 

tо‘siq»ni hosil qilishda ishtirok etadi. 

Mezoteliy  yuksak  fiziologik  qayta  tiklanish  qobiliyatiga  ega.  Mezoteliy 

hujayralarining  о‘ziga  xos  xususiyati  ulardagi  dekompleksatsiya  jarayonidir.  Bu 

jarayon  davomida  hujayralarda  desmosomalar  yemiriladi,  hujayralar  qisqarib 

yumaloqlashadi va bazal membrana bilan aloqasi uziladi. Natijada hujayralar tana 

---

bо‘shlig‘iga  ajraladi.  Fiziologik  holatlarda  hujayralarning  4–6  foizi  bо‘shliq 

(peritoneal)  suyuqlig‘ida  muallaq  holatda  uchraydi.  Ajralib  tushgan  hujayralar 

о‘rnini  qо‘shni  hujayralar  sо‘rilib  tо‘ldiradi.  Ularning  atrofida  esa  boshqa 

hujayralarning  bо‘linishini  kо‘rish  mumkin.  Mezoteliyning  shikastlangandan 

keyingi  qayta  tiklanishi  turli  xil  umurtqalilarda  turlicha  bо‘ladi.  Masalan,  sut 

emizuvchi 

hayvonlarda 

mezoteliyning 

shikastlanishi 

seroz 

pardalarni 

yallig‘lanishiga olib keladi. Bu paytda hujayralar shishib, ular orasidagi bog‘lanish 

bо‘shashadi  va  hujayralar  degenerativ  о‘zgarishlarga  uchrab  ajralib  tushadi. 

Shikastlangan  joyning  yonida  hujayralarning  mitoz  bо‘linishi  kо‘rinadi  va 

pirovardida  kо‘p  yadroli  hujayralar  paydo  bо‘ladi.  Hujayralarning  shikastlangan 

joyga  sekin-asta  sо‘rilishi  natijasida  ajralib  tushgan  hujayralar  о‘rni  tо‘lib  boradi. 

Patologik holatlarda esa ajralib tushgan hujayralar о‘rnida teshikchalar hosil bо‘ladi 

va ular stomatalar deb ataladi. 

Bir  qavatli  kubsimon  epiteliy.  Buyrak  kanalchalarida,  bezlarning  chiqaruv 

naylarida, kichik bronxlarda uchraydi (48- rasm). Kubsimon hujayralarning yadrosi 

dumaloq  shaklda  bо‘lib,  uning  markaziy  qismida  joylashadi.  Bronxiolani  qoplab 

turuvchi  kubsimon  hujayralarning  apikal  qismida  kiprikchalar  kо‘rinadi.  Buyrak 

kanalchalarining devorida joylashgan hujayralarning apikal qismida esa jiyak bо‘lib, 

u barmoqsimon о‘simtalardan – mikrovorsinkalardan tuzilgan, ular  

sо‘rilish yuzasini kengaytiradi. 

 

48-rasm. Bir qavatdi kubsimoi 

epiteliy. 1–siydik yig‘uv naychasining 

kо‘ndalang kesmasi; 2– kubsimon 

epiteliy hujayralari; 3–yadro; 4–

biriktiruvchi tо‘qima. 

 

 

 

 

 

 

Bir  qavatli  silindrsimon  yoki  prizmatik  epiteliy  asosan  hazm  qilish,  siydik 

ajratish va tanosil organlarida uchraydi; me’da, ichak, о‘t pufagining ichki yuzasi, 

jigar va me’da osti bezining chiqaruv naylarini, buyrak kanalchalarini, bachadon va 

bachadon nayini qoplaydi. 

Bir qavatli silindrsimon epiteliy bir-biriga zich joylashgan baland prizmatik 

shakldagi  hujayralardan  tashkil  topgan  (49-rasm).  Me’daning  yuza  qavatida 

joylashgan  hujayralar  shilliq  sekret  ishlaydigan  hujayralar    qatoriga  kiradi.  Ichak 

epiteliysida ayrim hujayralar shilliq sekret ishlaydi. Ular sekret bilan tо‘lgan vaqtda 

apikal qismi kengayadi, bazal qismi esa ingichka bо‘lib qoladi va natijada qadah 

shaklini  oladi.  Bunday  hujayralar  qadahsimon  hujayralar  deb  ataladi.  Me’dadagi 

prizmatik va ichakdagi qadahsimon hujayralar ishlab chiqargan shilliq  moddasida 

kislotali va neytral glikozaminoglikanlar aniqlangan. Ular hujayralarni kimyoviy va 

mexanik ta’sirotlardan saqlaydi. 

---

 

49-rasm. Bir qavatli silindrsimon 

epiteliy

. 

1–silindrsimon hujayralar; 2–yadro; 

3–biriktiruvchi tо‘qima.

 

 

Ichak 

epiteliysida 

sо‘rish 

jarayonida ishtirok etadigan hujayralar 

mavjud.  Oddiy  mikroskop  orqali 

kuzatilganda  prizmatik  hujayralarning 

apikal  yuzasi  (ingichka  va  yо‘g‘on 

ichak,  о‘t  pufagi)  jiyak  bilan 

qoplanganligini 

kо‘rish 

mumkin. 

Shuning  uchun  ham  bunday  epiteliy  bir  qavatli  silindrsimon  jiyakli  epiteliy  deb 

yuritiladi. Elektron mikroskop  yordamida  mikrovorsinkalardan  tashkil topganligi 

aniqlangan. Mikrovorsinkalar hisobiga epiteliy hujayrasining sо‘ruvchi yuzasi bir 

necha marta oshadi. Gistoximiyaviy reaksiyalar prizmatik epiteliy hujayrasi jiyaklari 

glikozaminglikanlar va ishqoriy fosfatazalarga boyligini kо‘rsatadi. 

 

Bir qavatli kо‘p qatorli epiteliy. Bu epiteliy nafas yо‘llarining devorini va 

jinsiy sistemaning ayrim qismlarini qoplaydi. Bu epiteliyda har bir hujayra bazal 

membranada yotadi, hujayralarning shakli turlicha va shu sababli yadrolari har xil 

tekislikda yotadi (50-rasm). Kekkirdak epiteliysida kiprikli silindrsimon, 

qadahsimon, yirik va kichik qо‘shimcha hujayralar hamda endokrin hujayralar 

tafovut qilinadi. Qо‘shimcha hujayralar о‘zining keng yuzasi bilan bazal 

membranasiga tegib turadi. Kiprikli hujayralar bazal membranaga о‘zining 

ingichka qismi bilan tegib turadi, keng yuzasi esa kekirdak teshigiga qaragan 

bо‘ladi. 

 

50- rasm. Bir qavatli kо‘p qatorli kiprikli epiteliy (A) va uning tuzilish sxemasi (B). 1– 

hilpillovchi kiprikchalar; 2– qadahsimon hujayralar; 3– kiprikli hо‘jayralar; 4, 5 – katta va kichik 

qо‘shimcha hujayralar; 6– bazal membrana; 7 –biriktiruvchi tо‘qima  

 

Kiprikli hujayralarning apikal yuzasida kiprikchalar bо‘lib, har bir hujayrada 

250 atrofida uchraydi. Kiprikchalarning  harakatlanishi shilliq sekretning siljishiga 

ta’sir qiladi. Shilliq sekret bilan tashqaridan kirgan chang zarralari ham  chiqariladi. 

---

Elektron  mikroskopda  kiprikchalar  2  ta  markaziy  va  9  juft  periferik 

mikronaychalardan iboratligi aniqlangan.