8–ma’ruza Mavzu: Kavsharlar

Kavsharlarning fizik xossalari

Kavshar markasi	γ, kg/m^2	Eriy boshlash harorati, °С	To’liq erish ha- rorati, °С	ρ∙10^2 Om ∙ m
ПСр 50	9300	779	860	2,5
ПСр 71	9800	645	795	4,3
ПСр 25Ф	8300	645	725	18,6
ПСр 15	8500	640	810	20,7
ПСр 50Кд	9250	625	640	7,8
ПСр 45	9100	665	730	10,0
ПСр 40	9250	590	610	7,0
ПСр 37,5	8900	725	810	37,2
ПСр 62	9600	650	723	25,5
ПСр 72	10000	779	779	-
ПСр 92	-	-	820	-

Misli, qalayli, palladiyli kumush kavsharlar bug’ining harorati nisbatan past bo’ladi, shu sababli ular mis va po’latdan tayyorlanadigan vakuum asboblarini tayyorlash uchun ishlatiladi. Ko’p miqdorda qalay qo’shilishi kavsharning eriy boshlash haroratini pasaytiradi, issiqlikdan chiziqli kengayish koeffitsienti (ICHKK) turlicha bo’lgan har xil materiallarni kavsharlashga imkon beradi, bunda darzlar va katta toliqish zo’riqishlari yuzaga kelmaydi. Kadmiy va rux kavsharlarning erish haro- ratini juda pasaytiradi va suyuq holatda oquvchanligini oshiradi.

Kumush kavsharlarga tashkil etuvchilar sifatida qo’shiladigan pal- ladiy, oltin ularning korroziyabardoshligi, qayishqoqligi va elektr o’tkazuvchanligi, issiqlik o’tkazuvchanligini ancha ziyodlashtiradi, shuningdek ularning kavsharlanayotgan sirtda oqib yoyilishiga yordam beradi (8.12 - jadval).


8.12- jadval

Palladiyli kumush kavsharlarning kimyoviy tarkibi va erish haro rati

Elementlar miqdori, %			To’liq erish harorati, °С	Elementlar miqdori, %			To’liq erish harorati, °С
Pd	Cu	Ag		Pd	Cu	Ag
10	-	90	1065	87	-	13	1500
16	84	-	1100	30	70	-	1119
20	-	80	1153	40	60	-	1149
40	-	60	1293	63	37	-	1243
70	-	30	1443	-	-	-	-
80	-	20	1486	81	19	-	1352

8.4. Nikel kavsharlar

Nikel kavsharlar ximoyalovchi atmosferasi bo’lgan pechkalarda korroziyabardosh, o’tga chidamli po’lat va qotishmalarni kavsharlash uchun ishlatiladi. Xromli, misli, kremniyli, marganetsli, borli, fosforli nikel kavsharlar eng ko’p qo’llaniladi. Borli (1–10%) nikel kavsharlar mo’rt bo’lib, kukunlar, pastalar va quyma chiviqlar ko’rinishida ishlati- ladi. Pastalar kavshar kukunini БMK-5 markali akril smolasining Р-5 erituvchisidagi 10% li eritmasi bilan aralashtirish orqali tayyorlanadi.

ВПр11 va ВПр11-40Н markadagi kukunli nikel kavsharlar (8.13- jadval) po’latlar hamda nikel qotishmalarini himoyalovchi atmosferasi bo’lgan pechkalarda va vakuumda kavsharlashda eng keng ko’lamda foydalaniladi. ВПр11-40Н kavshari tarkibiga 60% ВПр11 kavshari ku- kuni va 40% to’ldiruvchi (1,8 – 2,2% Si, 0,6 – 1,2% В dan, qolgani nikeldan iborat bo’lgan kukun) kiradi, to’ldiruvchining erish harorati ВПр11 kavsharinikidan yuqori (1150 – 1380 °С) bo’ladi.
ВПр11-40Н kavshari 1,5mm gacha tirqishi bo’lgan buyumlarni kavsharlashga imkon beradi, bu esa uning qo’llanilish sohasini ken- gaytiradi. Marganets, mis, kremniy, bor nikel kavsharlarning erish haro- ratini pasaytiradi va oqib yoyiluvchanligini oshiradi. Kavsharlanayotgan metallning erishi borli nikel kavsharlarning kamchiligi hisoblanadi, shu sababli ulardan yupqa devorli konstruksiyalarni kavsharlash uchun kam foydalaniladi.


8.13-jadval

Marganetsli, molibdenli, kremniyli va boshqa elementli nikel kavsharlarning kimyoviy tarkibi hamda erish harorati

Elementlar miqdori, % (qolgani nikel)					Eriy boshlash harorati, °С	To’liq er ish harorati, °С
Cr	Fe	Si	Mn	Mo
-	2	14	0,2	24	1115	1160
-	0,6	10	0,07	17	-	1160
-	-	8	4	17	1050	1150
5	-	10	-	16	1140	1190
-	-	0,8 - 1,2^4	32-35	10 -11 Сo	1120	1150
13	-	8	-	15	1040	1190
-	-	5	17	15	980	1010
-	-	5	22	15	965	1000
-	-	5	20	9	1040	1090
10	-	5	13	9	1150	1190
-	-	-	20	-	1250	1280
6 - 12	-	0,5 - 1,2	20 - 30	0,5-0,7	-	1140
8 - 10	-	-	27 - 30	-	1120	1150
20	-	10	10	-	-	-
14 – 16^1	3 - 5	4 - 5	-	-	980	1050
16^2	1	1	24	-	-	-
15	8	4	21	-	-	-
19	-	10	10	0,06	-	-
-	-	-	31^3	-	-	1120
10 - 30	-	0,5 - 2	20 - 30	0,3 V	950	1070
^1 ВПр11 kavshari tarkibida 0,3 - 1,0 % S, 1,8 - 3,2 % V, 0,1 - 1,0 % Al ham bor. ^2 Tarkibida 0,1 % S ham bor. ^3 Tarkibida 21 % Pl ham bor. ^4 VPr7 kavshari tarkibida 2,0 - 2,5% Nb, 0,01 - 0,1% Li, 0,01 - 0,15% K, 0,01 - 0,1% Na ham bor.

8.6. Qalay-qo‘rg‘oshinli kavsharlar

Qalay-qo’rg’oshinli kavsharlar sanoatning turli tarmoqlarida po’latlar, nikel, misni hamda uning qotishmalarini va boshqa metallarni past haroratda kavsharlashda ishlatiladi (8.14-jadval). Eng past erish haroratiga (183,3 °С) Sn miqdori 61,9% bo’lganda erishiladi.

Mazkur kavshar evtektik tuzilmaga ega bo’lib, juda qayishqoq, texnologik xossalari yuqoridir (8.2-rasm). Barcha iqlimiy sharoitda (tropiklar, yomg’ir, dengiz tumani va boshqalar) korroziyabardoshligini pastligi va ayrim hollarda lok-bo’yoq bilan himoyalashni talab qilishi ushbu kavsharlarning kamchiliklari sanaladi. ВПр6 va ВПр9 kavsharlaridan hamma iqlimiy sharoitda hech qanday himoyasiz foydalanish mumkin (8.15-jadval).

8.2-rasm. Qalay – qo‘rg‘oshin tizimidagi qotishmalarning holat diagrammasi.


8.14-jadval

Qalay-qo‘rg‘oshinli kavsharlarning kimyoviy tarkibi, erish harorati va qo‘llanilish sohalari

Qalay markasi	Eriy boshlash harorati, °С	To’liq er- ish haro- rati, °С		Kimyoviy tarkibi, % (qolgani Pb)		Qo’llanilish sohasi
				Sn	Sb
Surmasiz kavsharlar
ПОС 90	183	220		89 - 91	-	Oziq-ovqatbop idish-tovoqlar hamda tibbiyot apparatlarining ichki choklariga qalay yugurtirishva kavsharlash O’ta qizishi mumkin bo’lmagan yuqori darajada zich chokli elektr va radioapparatlar, bosma sxemalar, aniq asboblarga qalay yugurtirish va kavsharlash Ruxlangan temirdan qilingan el- ektr apparatlari, detallarga qalay yugurtirish va kavsharlash Elektr apparatlari, asboblar, rele- larning tegish yuzalariga qalay yugurtirish va kavsharlash Kabel sanoati va zargarlik texni- kasida kalay yugurtirish xamda kavsharlash O’ta qizishga sezgir detallarni va metallangan keramikani kavshar- lash
ПОС 61	183	190		60 - 62	-
ПОС 40	183	238		39 - 41	-
ПОС 10	268	299		9 - 11	-
ПОС 61М	183	192		60 - 62	1,5 - 2,0 Si
ПОСК 50- 18	142	145		49 - 51	17 - 19 Cd
Kam surmali kavsharlar
ПОССу 61- 0,5	183	189		60-62	0,2-0,5	Elektr apparatlari, elektr mashi- nalari chulg’amlari, ruxlangan radiodetallarga qalay yugurtirish va kavsharlash
ПОССу 50- 0,5	183	216		49-51		Aviatsiya radiatorlariga qalay yugurtirish va kavsharlash; oziq- ovqatbop idish-tovoqlarni kavsharlab, keyin oziq-ovqatga zarar etkazmaydigan qalay yugurtirish
ПОССу 40-	183	235		39-41		Oq tunukaga, elektr mashinalari
0,5						chulg’amlariga qalay yugurtirish va kavsharlash; ruxlangan detallarni kavsharlash
ПОССу 35- 0,5 ПОССу 30- 0,5 ПОССу 25- 0,5 ПОССу 18- 0,5	183 183 183 183	245 255 266 277	34-36 29-31 24-26 17-18			Qo’rg’oshindan qilingan kabel qobiqlariga qalay yugurtirish va kavsharlash Tunukaga, radiatorlarga qalay yugurtirish va kakavsharlash Radiatorlarga qalay yugurtirish va kavsharlash Elektr lampalarini issiqlik almashgichlari naychalariga qalay yugurtirish va kavsharlash
Surmali kavsharlar
ПОССу 95-	234	240	94-96		4,0-5,0	Elektr sanoatida kavsharlash,
5						quvurlarni kavsharlash
ПОССу 40-	185	229	39-41			Sovitish qurilmalariga qalay
2						yugurtirish va kavsharlash; keng
						ko’lamda kavsharlash
ПОССу 35-	185	243	34-36		1,5-2,0	Qo’rg’oshin quvurlarni
2						kavsharlash; abraziv kavsharlash
						Sovitkichlar apparatsozligida
ПОССу 30-	185	250	29-31			kavsharlash; abraziv kavsharlash
2						Avtomobilsozlik sanoatida
						kavsharlash
ПОССу 25-	185	260	24-26
2 ПОССу 18-	186	270	17-18		1,5-2,0	Shuning o’zi
2 ПОССу 15-	184	275	14-15
					2,0-3,0
2						Elektr lampalari ishlab
ПОССу 10- 2	268	285	9-10		0,5-1,0	chiqarishda kavsharlash va qalay yugurtirish
ПОССу 8-3	240	290	7-8			Yuqori haroratlarda ishlovchi
					5,0-6,0	detallarga qalay yugurtirish va kavsharlash
ПОССу 5-1	275	308	4-5
						Oq tunuka, latun va misni
						kavsharlash
ПОССу 4-6	244	270	3-4

8.15-jadval