8-mavzu. XII-XV asrlarda mo’g’ullar imperiyasi Reja

4. Boshqa mo’g’ul uluslari. Chingizxonning nabirasi Munke hukmronligi davrida (1251—59) Moʻgʻullar davlati tarkibiga Moʻgʻuliston, Shimoliy Xitoy, Koreya, tangutlarning Si-Sya podsholigi, Markaziy va Oʻrta Osiyo, Zakavkazye, Eron, Afgʻoniston va Rus yerlarining aksariyati kirgan. Biroq, Moʻgʻullar davlatida ichki birlik yoʻq edi, u turli tillarda soʻzlashuvchi koʻplab xalqlarni zoʻrlik bilan birlashtirgan edi, bu xalqlar turli ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot bosqichida boʻlib, ularning koʻpchiligi taraqqiyot darajasiga koʻra moʻgʻullardan ancha ustun edilar. Munke oʻlimidan soʻng Moʻgʻullar davlati parchalanib keta boshlagan. Undan dastlab Botu (1236—55 yillar hukmronlik qilgan) va Xuloku (1256—65 yillar hukmronlik qilgan) uluslari ajralib chiqib, moʻgʻullar sulolasi hukmronligi ostida mustaqil davlatlar tuzganlar (Oltin Oʻrda, Hulokuiylar davlati). Bu davlatlar Moʻgʻullar davlati ishlariga aralashmaganlar va oʻz navbatida, boshqalarning ham ularning ishlariga aralashishiga yoʻl qoʻymaganlar. Munkening oʻrniga taxtga chiqqan ukasi Xubilay (1260—94 yillar hukmronlik qilgan) davrida moʻgʻullar Xitoyning butun hududini bosib olishgan. Xubilay va uning vorislari saltanati Yuan deb atala boshlagan. 1368 yil Xitoydagi xalq qoʻzgʻoloni natijasida moʻgʻullar u yerdan quvilganlar. Kulikovo jangidan soʻng moʻgʻullarning Rusdagi hukmronligiga darz ketgan. 14-asrning 2-yarmida Eron, Zakavkazye va Oʻrta Osiyoda moʻgʻullar hukmronligi tugatilgan. 14-asrning soʻnggi choragida Moʻgʻullar davlati barham topgan. 15-asrda Esenxon (1440—55 yillarda xonlik qilgan) va Dayanxon (1479—1543 yillarda xonlik qilgan) kabi hukmdorlar birlashib Moʻgʻullar davlatini tiklashga harakat qildilar. Ammo bu harakatlar natija bermadi. Dayanxonning oʻlimidan keyin mamlakat Janubiy Mongoliya va Shimoliy Mongoliyaga boʻlinib ketdi. Shim. Mongoliya ham, oʻz navbatida, Gʻarbiy va Sharqiy qismlarga ajraldi. 16-asrda Mongoliyaning 3 qismida jami 200 hokimlik (knyazlik) mavjud edi.


Savol va topshiriqlar
1. XII asrda mo’g’ullarning turmushi qanday bo’lgan?
2. Markazlashgan mo’g’ul davlatining tashkil topishida Chingizxonning roli qanday bo’lgan?
3. Yasa qonunlari haqida nimalarni bilib oldingiz?
4. Mo’g’ullarning istilochilik yurishlari yo’nalishlarini ko’rsating?
5. Oltin Orda davlati haqida ma’lumot bering?
6. Mo’g’ul davlatining parchalanib ketishiga sabab bo’lgan omillarni aniqlang?