8-мавзу. Умумий фаровонлик давлатининг ривожланиши ва инқирозга учраши

Умумий фаровонлик давлатими ёки бошқарувчилик ҳамжамиятими?
Машҳур Британия ижтимоий тадқиқотчиси Николас Роуз 1996 йилда “Ижтимоий ўлим...” мақоласини чоп эттириб, унда таълимот инқирози шароитида умумий фаровонлик давлати муқобиллари ҳақидаги масалага мурожаат қилади. Умумий фаровонлик ва ушбу тушунчага XIX-XX асрларда берилган тушунишдаги ижтимоий давлат муқобили Роузга ҳамжамият ҳодисаси кўрилади: “Ҳамжамият янги бошқарув шаклига айланди: алоҳида шахслар ва фуқаролардан иборат мусобақалашувчи маданийлашган ҳамжамиятда алоҳида шахслар, оилалар ва қолган барчаларни боғловчи бир хил бўлмаган, кўп сонли”⁸².
Энг аввало, Роузнинг таъкидлашича, Швециядан тортиб Янги Зеландияга қадар деярли барча саноати ривожланган мамлакатларда умумий фаровонлик давлатига бўлган эски ишонч танқид қилинади ва ҳозирги вақтда ижтимоий давлат концепцияси ўзгаришларга кўникмоқда. Уларда ижтимоий неъматлар ва фаровонлик вазифаларини хусусийлаштириш, тиббий хизмат кўрсатишни хусусий асосга ўтказиш, мактаблар ва коллежлар ўртасида рақобатга олиб келадиган ижтимоий таъминот ва пенсия таъминоти, таълим ислоҳотлари, бунгача хусусий ташкилотлар томонидан қўлланиб келинган бошқарувнинг янги усулларини давлат аппаратига жорий этиш, компаниялар ва уларнинг етказиб берувчилари ўртасидаги, буюртмачилар ва мутахассислар ўртасидаги янги шартнома муносабатлари, индивидлар, уларнинг оилалари ва бирлашмаларининг келажакда муваффақият қозониши ва уни таъминлаш учун фаол чоралар кўриши учун шахсий маъсулиятга урғу бериш кўзда тутилади.
Кечаётган ўзгаришлар Роузнинг фикрича, ижтимоий назария ҳолатида акс этмаслиги мумкин эмас. Бундан ташқари, жамият XIX асрда унга бериладиган маънода (индивидлар ва кўп ёки кам даражада чекланган, уларнинг ўз қонунлари орқали тартибга солинадиган ҳудудлари ичидаги иқтисодий, ахлоқий, сиёсий воқеалар ўртасидаги муносабатлар ва мажбуриятлар тизими) ги объект сифатида ўз эҳтимолини йўқотади ва билим соҳаси сифатидаги социология ушбу ҳудуднинг мавжудлигини тасдиқлади, эндиликда ўз-ўзини белгилаш инқирозига кўникмоқда⁸³.
Умумий фаровонлик давлати назариясининг концептуал аппарати ижтимоий давлат, ижтимоий суғурта, ижтимоий хизмат кўрсатиш, ижтимоий тўловлар, ижтимоий ҳимоя каби хусусиятлардан иборат. Умумий фаровонлик давлати ижтимоийлик ғоясида мужассамлашган. Умумий фаровонлик давлати инқирози ушбу хусусиятлар – ижтимоий асосларни қайта кўриб чиқишни кўзда тутади.
Ижтимоий инқироз ёки ҳатто “ўлим” ҳақидаги тахмин учун умумий фаровонлик давлати инқирози асос берадими, деб сўрайди Роуз. Ушбу вазифани бажариш учун ижтимоий тушунчани кўриб чиқишдан бошлаш керак.
“Ижтимоийликнинг охири” муаммоси қуйидаги уч қоидани муҳокама қилиш учун таклиф қилинган француз файласуфи Жан Бодрияр томонидан кўтариб чиқилган.

1. 
   Ижтимоийлик ҳеч қачон амал қилмаган, аммо ҳар доим ижтимоий муносабатлар имитацияси каби бўлиб, ҳозирги пайтда ҳалокати ёки ойналар ҳаракати ва референцияси соҳасида шундай ёки бошқача ифодаланадиган десимуляцияга учраган.
   
2. 
   Ижтимоийлик ҳаққоний амал қилди ва ҳозир ҳам ҳаммасини қамраб олган. У маргиналлар – бошпанасизлар, гиёҳвандларни оқилона назорат жараёнидан амалда ҳар бири ижтимоий фанлар билан оқланган функционал интеграция лойиҳаси доирасида амалда қўриқчилик қиладиган давлатга қадар чўзилади.
   
3. 
   Ижтимоийлик ўтмишда амал қилган, аммо ҳозир у бошқа йўқ – ижтимоий битим, давлатнинг фуқаролик жамиятига муносабати, ижтимоий ва индивидуал диалектика ОАВ, ахборотлар тақсимлаш, компьютер моделлаштириш ва симулятор миқдорининг ўсиши туфайли бузилган.
   

Ушбу қоидалардан фойдаланиб, Бодрияр ижтимоийликнинг вақтинчалиги, ижтимоийлик тарих томонидан кашф этилган, сиёсий қизиқишлар зарарланган ва қандайдир стандартлар сифатида ушбу тузилмадан фойдаланишдан ўзини тутиб туриш керак. “Ижтимоий ва ижтимоий ғояларнинг ўз соддалигига кўра, ҳайрон қоладиган тарафдорлари, - деб ёзади у, - универсал сифатида эълон қилинадиган ва, бундан ташқари, қолдиқ ва ифодали, ўзига хос симуляция билан “воқелик”ни бекор қиладиганлар ҳам шунчалик ноаниқ ва зиддиятли жозибадорлик идеали рангига келтиришдан қувватланди, бу ижтимоийлик ҳисобланади⁸⁴.
Бошқа француз файласуфи Жиль Делёз Жак Донзлнинг “Оила муҳофазаси” китобига ёзган ўзининг сўзбошида вазифаларни чекланган қоидаларда қайд этади: “Бу социология иш кўрадиган ҳодисалар тўплами билан келишиладиган аниқлаш вазифаси эмас: ижтимоийлик турли муаммолар ва алоҳида ҳолатларни бирлаштириши мумкин бўлган алоҳида соҳага мурожаат қилади, ушбу соҳа малакали ходимдан таркиб топган жамоа ва махсус муассасани ўз ичига олади⁸⁵.
Шундай қилиб, ижтимоийлик инсон бирдамлиги амал қилишининг номаълум соҳасини ўзида мужассамлаштирмайди. Аксинча, у инсоннинг интеллектуал, сиёсий ва маънавий нуфузлар биргаликда тажриба алмашсалар ва маълум географик макон ва вақтда, аниқ олинган жой ва вазиятларда унга таъсир кўрсатишлари учун тушунчаларни таърифлайди.
ХХ асрнинг биринчи ўн йилликларида Европа ва Шимолий Америкадаги турли миллий вазиятлардаги сиёсат ижтимоий соҳанинг айрим лойиҳалари билан бошқарув давлат аппарати ва унинг амалдорларининг мажбуриятлари бўлиши керак. Келажакдаги иқтисодий фаолиятни бошқариш учун қонуний воситаларни белгилаш ва чегаралаш учун сиёсий иқтисод талабларини бирлаштиришни бартараф қилиш жоиз. Шу билан бир вақтда қонун тартиб ва хавфсизликка эришиш учун ягона ва етарли даражада қонуний сиёсий восита бўлиши мумкин эмас. Шунга қарамай, қонун ўз-ўзидан ижтимоий бошқарув талабларига жавоб бериши лозим. ХХ асрларда катта роль ўйнаган сиёсий рационалликлар – социализм, ижтимоий демократия, ижтимоий либерализм, - кўп жиҳатдан фарқланди, аммо барчаси давлатни бошқариш кераклигига рози бўлдилар. “Ижтимоий нуқтаи назардан” қандай бошқариш ҳақидаги масалани қўйиш керак. Ижтимоийлик сиёсий маънода ҳам устувор бўлди: тартиб ижтимоий бўлиши керак ёки у амал қилишни тўхтатиши лозим.