8-mavzu: transport turlarini tanlash tamoyillari va uslublari reja

 
8.1 rasm. Avtomobil va temir yo’l transportidan foydalanish sohalarini aniqlash. 
Boshqa transport turlarining qo’llanilish sferalarini aniqlash bo’yicha 
hisoblashlar mos keluvchi tashishlar variantining spetsifikasi va u yoki bu transport 
turlari yoki ularning birlashmasining faoliyat ko’rsatishining texnik-iqtisodiy o’ziga 
xos xususiyatlarini hisobga olish bilan xuddi Shunday uslublar bilan amalga 
oshiriladi. Masalan, aralash temir yo’l-suv bog’lanishlari tanlanganda solishtirma 
joriy (ekspluatatsion) xarajatlar, r./t, 
bunda E
p
, E
v
— mos ravishda temir yo’l bo’ylab yoki avtotransport bilan yukni qayta 
yuklash portiga yetkazib berish va belgilangan manzilga yetib kelgan yukni portdan 
olib chiqish va temir yo’l yoki avtomobil transporti bilan iste’molchilarga yetkazib 
berish bilan bog’lanadigan xarajatlar, r./t-km; l
p
, l
v
— mos ravishda yukni 
belgilangan portga yetkazib berish va undan olib chiqish masofasi, km; 
— 

---

kemaning yuklanish koeffitsienti; — daryo transportida harakatlanish operatsiyalari 
bo’yicha xarajat stavkalari, r./t • km; 
— daryoning mos keluvchi 
uchastkalarida oqim yo’nalishini hisobga oladigan r tuzatish koeffitsientlarining Shu 
uchastkalarning uzunligiga ko’paytmalarining yig’indisi bilan aniqlanadigan ekvi-
valent masofa, km; 
— daryo transportida boshlang’ich va oxirgi 
operatsiyalar bo’yicha xarajat stavkalari, r./t; Eshp — daryo kemalarini shlyuzlash 
bo’yicha operatsiyalarga xarajat stavkalari, r./t; Z
gr
— kemalarning yuklash, 
tushirish operatsiyalari va yuklash-tushirishni kutishda turishining xarajat stavkalari, 
r./t; E
msr
— yukni vagonlardan kemaga va teskari qayta yuklashning xarajat 
stavkalari, r./t; E
put
— daryo transportida yo’l xo’jaligi bo’yicha xarajat stavkalari, 
r./t. 
Xuddi Shu tarzda, ya’ni xarajatlrning xuddi o’sha elementlari va xuddi o’sha 
formulalar bo’yicha daryo transportiga talab qilinadigan kapital qo’yilmalar, 
Shuningdek aralash bog’lanishlarda tashishlarning keltirilgan xarajatlari aniqlanadi. 
Daryo transportida o’zi yuradigan va o’zi yurmaydigan kemalar uchun xarajat 
stavkalarining miqdorlarida katta farqlar borligini hisobga olish lozim bo’ladi. 
Daryo kemalarining harakatiga solishtirma qarshilik boshqa transport turlariga 
qaraganda katta bo’lishi va aksariyat daryo o’zanlarining egri-bugriligi sababli daryo 
transportida yuklarni yetkazib berish tezliklari tashishlarning boshqa variantlariga 
qaraganda anchagina kichik (1,5—2 martaga). Shu sababli aralash yoki to’g’ridan-
to’g’ri suv bog’lanishida yukning yo’ldagi qiymatini albatta hisobga olish shart 
bo’ladi (bu haqda 11 bobda batafsilroq so’z yuritiladi).
Quvur tarmoqli transportning samaradorligi yuk oqimining quvvati, 
quvurlarning diametri, tarmoq o’tkazilgan joyning shart-sharoitlari, haydash 
stantsiyalarining soni va texnik jihozlanlanganligi bilan belgilanadi. Bu transport 
turini tanlashda ham hisoblashning yuqorida ko’rsatilgan uslublaridan 
foydalanilgan.