8-Mavzu. O’zbekistonning erkin iqtisodiy zonalarni va kichik sanoat zonalarni tashkil etish hamda rivojlantirish tendensiyalari. Reja

8-Mavzu. O’zbekistonning erkin iqtisodiy zonalarni va kichik sanoat zonalarni tashkil etish hamda rivojlantirish tendensiyalari.
Reja:

1. 
   Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlarining tizimi.
   
2. 
   Korxona moliyaviy faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari
   
3. 
   Korxona investision faoliyati samradorligining qiyosiy – tahliliy ko’rsatkichlari
   
4. 
   Investision va innovasion loyihalar samaradorligining qiyosiy – tahliliy ko’rsatkichlari
   

1. 
   Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari tizimi
   

Korxona ishlab chiqarish , moliyaviy va investision faoliyati ko’rsatkichlar va yangiliklar va investision loyihalar samaradorligining iqtisodiy mazmuni bo’yicha ularga tegishli bo’lgan ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni iqtisodiy tahlil qilish maqsadida ko’rsatkichlarning quyidagi tizimidan foydalanish maqsadga muvofiqdir :

• 
  korxona ishlab chiqarish faoliyati samaradorligining umumlashtiruvchi va xususiy ko’rsatkichlari;
  
• 
  korxona moliyaviy faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari;
  
• 
  korxona investismon faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari.
  

Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlari tizimi o’z ichiga quyidagilarni oladi: umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar:

1. 
   1 so’mli mahsulotlarga xarajatlar va ularni pasaytirish foizi ;
   
2. 
   Mahsulot ishlab chiqarishga xarajatlarni nisbatan tejalishi;
   
3. 
   Qo’shimcha qiymat (shu jumladan amortizasiya)va uni bazisli darajaga nisbatan , hammasi bo’lib va shu jumladan xarajatlarning nisbiy tejalishi hisobiga o’sishi;
   
4. 
   Daromad va uni bazisli darajaga nisbatan hammasi bo’lib va shu jumladan mahsulot moddiy va boshqa xarajatlarni tejarishi hisobiga o’sishi;
   
5. 
   Bo’lajak foyda va uni bazisli darajaga nisbatan hammasi bo’lib va shu jumladan mahsulot tannarxini pasayishi hisobiga o’sishi;
   
6. 
   Qo’shimcha qiymat va foydani mahsulot tannarxini pasayishi hisobiga bazisli darajaga nisbatan o’sishi darajasi.% da.
   

Mahsulot ishlab chiqarishga moddiy xarajatlar va energiya resurslari sarflanishi ko’rsatkichlarining xususiy ko’rsatkichlari :

1. 
   1 so’mli mahsulotga moddiy xarajatlar va energiya resurslari sarflanishi mahsulotni (material iste’mol qilishi va energiya iste’mol qilishi)va ularni pasayishi foizi;
   
2. 
   Mahsulot ishlab chiqarishga moddiy xarajatlar va energiya sarflanishi qiymatiy aks ettirilishidagi nisbiy tejalishi;
   
3. 
   Foyda , qo’shimcha qiymatni va daromadni mahsulotni material iste’mol qilishi va energiya iste’mol qilishini pasaytirish hisobiga o’sishi ;
   
4. 
   Foyda va qo’shimcha qiymatni mahsulotni material iste’mol qilishi va energiya iste’mol qilishini pasaytirish hisobi o’sishining ulushi , % da .
   

Ish haqiga xarajatlardan foydalanish samaradorligining xususiy ko’rsatkichlari:

1. 
   so’mlik maxsulotga ish haqi xarajatlari , shu jumladan sosial zaruriyatlarga ajratmalar va ularni pasayishi foizi;
   

2) ish haqiga xarajatlar , shu jumladan sosial zaruriyatlarga ajratmalarni nisbatan tejalishi;
3) ish haqiga xarajatlar , shu jumladan sosial zaruriyatlarga ajratmalarni nisbiy tejalishi hisobiga foydani o’sishi;
4) qo’shimcha qiymatni bazisli darajaga nisbatan , shu jumladan ish haqiga , shu jumladan sosial zaruriyatlarga ajratmalarga xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga o’sishi;
5) foyda va qo’shimcha qiymatni ish haqi , shu jumladan sosial zaruriyatlarga ajratmalarga xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga o’sishining ulushi , % da.
Amortizasiyadan foydalanish samaradorligining xususiy ko’rsatkichlari:

1. 
   1 so’mlik mahsulot amortizasiyasiga xarajatlar va ularni pasayishi foizi;
   
2. 
   Amortizasiyani nisbatan tejalishi;
   
3. 
   Foyda va qo’shimcha qiymatni amortizasiyaga xarajatlarni nisbiy tejalishi xisobiga o’sishi;
   
4. 
   Foyda va qo’shimcha qiymatni amortizasiyaga xarajatlarni nisbatan tejalishi xisobiga o’sishining ulushi.
   

Boshqa xarajatlardan foydalanish samaradorligining xususiy ko’rsatkichlari:

1. 
   1 so’mlik mahsulotga boshqa xarajatlarni sarflanishi va ularni pasaytirish foizi;
   
2. 
   mahsulot ishlab chiqarishga boshqa pul xarajatlarini nisbatan tejalishi;
   
3. 
   foyda va qo’shimcha qiymatni boshqa xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga o’sishi;
   
4. 
   boshqa pul xarajatlarini o’zgarishi hisobiga daromadni o’sishi;
   
5. 
   foyda va qo’shimcha qiymatni boshqa xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga o’sishi ulushi, %da.
   

Mahsulot tannarxini kalkulyasion kesmada iqtisodiy tahlil qilishda mahsulot tannarxi xususiy ko’rsatkichlarini tasniflash kalkulyasiya moddalari bo’yicha keyinchalik majmuaviy kalkulyasion moddalardan mahsulot tannarxini shakllantiruvchi xarajatlarning asosiy elementlarini ajratish bilan amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarish faoliyati iqtisodiy samaradorligi tavsiya etilgan umumlashtiruvchi ko’rsatkichlarining hozirgi vaqtda qo’llanadigan tegishli ko’rsatkichlardan tubdan farqi quyidagilardan iborat:
-birinchi umumlashtiruvchi ko’rsatkich korxonalar darajasida ishlab chiqarish samaradorligini o’sish sur’ati - ishlab chiqarish natijalarini o’sish sur’atlarini xarajatlarni o’sish sur’atlaridan o’zib ketishini hisoblashga imkon beradi;
- umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar har bir resursdan alohida foydalanish samaradorligini ta’riflovchi ko’rsatkichlar bilan bevosita aloqaga ega. Bu iqtisodiy tadqiqotlar (rejalashtirish, loyihalashtirish va iqtisodiy tahlil)da ishlab chiqarishda faolyait yurituvchi resurslardan biri (mehnat, ishlab chiqarish fondlari va moddiy resurslar)dan foydalanishning samaradorligidagi o’zgarishlar umuman ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshishiga ta’sirini belgilashga imkon beradi;
- mahsulot ishlab chiqarish hajmini umumiy jarajatlar bilan solishtirish asosida ishlab chiqarish samaradorligining erishilgan darajasi- haqiqiy yig’ma xarajatlarni bu xarajatlarning ijtimoiy zarur darajasiga mos kelishi darajasi haqida xulosaga kelish mumkin;
- tannarxi kamayishi hisobiga qo’shimcha qiymat va foydani o’sishi ishlab chiqarish va yakuniy natijalarni taqsimlash masalasi bo’yicha muvofiqlashtirishga imkon beradi;
- xarajatlarni nisbatan tejalishi ko’rsatkichi innovasiyalar iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlarini muvofiqlashtirish va umumlashtiruvchi va xususiy ko’rsatkichlar guruhlari o’rtasidagi o’zaro aloqani ta’minlash, ishlab chiqarish jarayoniga yangidan jalb qilinayotgan resurslardan foydalanishini kuchaytirishdagi o’zgarishlarni mumumlashtirilgan bahosini berishga imkon beradilar;
- umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar jamlash va iste’mol fondlarini sarflashning samaradorligi ustidan nazoratni amalga oshirish imkoniyatini beradilar; texnik qayta jihozlash va yangi ish joylarini tashkil qilishga yo’antirilgan kapital kiritmalardan foydalanishni rasionalligi, hamda xo’jalik ichidagi zaxiralarni harakatga keltirish ustidan nazorat qilishni ta’minlaydilar.