8-Mavzu. Iqtisodiy indekslar

8.5. Hududiy (mintaqaviy) indekslar.Omilli tahlil.

Indeks uslubi orqali har xil turdagi iqtisodiy-ijtimoiy xodisalarni faqatgina dinamikada taqqoslamasdan, balki shu iqtisodiy xodisalarni shu davrdagi (masalan, ishlab chiqarilgan maxsulotlarning hajmi, mehnat unumdorligi darajasi, sotish bahosining darajasi va hokazo) hudud (mintaqa)lar bilan ham taqqoslanishi mumkin. Shu holatlarni hisobga olgan holda hududiy (mintaqaviy) deb ataluvchi indekslardan foydalaniladi.

Demak, murakkab iqtisodiy xodisalarning hudud (korxona, tashkilot, tuman, viloyat, mamlakatlar)lar bo’yicha hisoblangan ko’rsatkichlar nisbati statistikada hududiy indekslar deb yuritiladi. Bu indekslar ham alohida, ham umumiy ko’rinishda bo’lishi mumkin.

Alohida hududiy indekslar taqqoslash nisbiy miqdorlariga o’xshash bo’lib, muayyan ko’rsatkich (masalan, bahoning, tannarxning, mehnat unumdorligining, xosildorlikning va hokazo) ning vaqt bo’yicha (zamonda) o’zgarishi emas, balki hududlar bo’yicha (makonda) bo’lgan nisbatni tavsiflaydi (100-jadvalga qarang).

100-jadval.

Alohida hududiy indekslarni hisoblash tartibi.

t/r	Indeks turlari	Hududlar		Alohida hududiy indekslar
		A	B
1	Baxo indeksi	pA	pB	; .
2	Tannarx indeksi	zA	zB	; .
3	Mehnat unumdorligi indeksi	tA	tB	; .
4	Xosildorlik indeksi	UA	UB	; .
5	Mahsuldorlik indeksi	qA	qB	;

Bu jadval shuni ko’rsatib turibdiki, ushbu indekslarni hisoblashda hyech qanday kiyinchiliklarga duch kelinmaydi. Chunki, bu yerda vazn masalasini aniqlashdek muammo yo’q. Masalan, «A»-hududda paxta xosildorligi 36,0 s., «B»-hududda esa 30,0 s. ga teng bo’lsa, u holda birinchi hududni ikkinchi ikkinchi hudud bilan taqqoslash orqali 1,20 (36,0:30,0) nisbiy ko’rsatkichga ega bo’lamiz, ya’ni «A»-hududning xosildorligi «B»-hududning xosildorligiga nisbatan 1,2 marta ko’pligini ko’rsatadi.

Umumiy hududiy indekslarni hisoblash jarayonida vazn masalasini aniqlashda ancha-muncha qiyinchiliklarga duch kelinadi. Bu yerda ayniqsa taqqoslash bazasi va vazn qilib qaysi bir obyekt (hudud)ni tanlash to’g’riligini xal qilish juda muhimdir. Bu, albatta, birinchi navbatda kuzatish oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalarga qarab yechiladi. Masalan, ikki tumanning kolxoz bozorlarida sotilgan tovarlarning bahosini taqqoslamoqchi bo’lsak, qaysi bir tumanda sotilgan miqdorlarini vazn sifatida qabul qilish to’g’ri bo’ladi degan savol tug’iladi (101-jadvalga qarang):

101-jadval.

Ikkita tuman kolxoz bozorida bir oyda sotilgan «X» va «U» maxsulotning miqdori va bahosi to’g’risidagi ma’lumotlar.

Maxsulot turlari	«A»- tuman		«B»-tuman		Viloyat
	Sotildi (t)	1kg maxsulot bahosi (so’m hisobida)	Sotildi (t)	1kg maxsulot bahosi (so’m hisobida)	Sotildi (t)	1kg maxsulot bahosi (so’m hisobida)
A	qA	rA	qB	rB	qB	rB
«X»	25	150	30	130	500	140
«U»	15	110	40	90	450	100

«A» tumani «B» tumaniga nisbatan X vaU maxsulotlaridagi o’rtacha baho qanday darajada bo’lgan? Bu savolga javob berish uchun bahoning umumiy hududiy indeksini quyidagicha hisoblaymiz:

yoki 117,4 % ni tashkil etadi.

Demak, «A»-tumanida sotilgan X va U maxsulotlarning o’rtacha bahosi «B»-tumaniga nisbatan – 17,4 (117,4-100,0)% ga yuqori ekan.

«B»-tumandagi o’rtacha baho «A»-tumandagiga nisbatan qanday darajada? Bu savolga javob berish uchun quyidagi ko’rinishdagi bahoning umumiy hududiy indeksni hisoblaymiz:

yoki 84,3 % ni tashkil etadi.

Bu degan so’z «B»-tumanda X va U maxsulotlardagi baho «A»-tumandagiga nisbatan – 15,7 (84,3-100,0) % ga pastdir.

Ko’rinib turibdiki, birinchi indeksimizda taqqoslash bazasi qilib «B»-tumandagi o’rtacha baho, vazn vazifasini bajarish uchun esa «A»-tumandagi maxsulot hajmi qabul qilinib olinadi. Ikkinchi holda esa, aksincha, taqqoslash bazasi qilib, «A»-tumandagi o’rtacha baho, vazn vazifasini bajarish uchun esa «B»-tumanidagi maxsulot hajmi qilib olinadi. Ikkinchi holda esa, aksincha, taqqoslash bazasi qilib, «A»-tumanidagi o’rtacha baho, vazn vazifasini bajarish uchun esa, «B»-tumanidagi maxsulot hajmi qabul qilinib olinadi.

Ayrim xollarda hududiy indekslarni hisoblashda vazn vazifasini bajarish uchun umumiy hudud (Respublika, viloyat) ga taalukli bo’lgan o’rtachalar ham qo’llaniladi:

,

bunda,

r_A va r_B – turli tumanlardagi bir turdagi maxsulotning bahosi;

q – viloyat, respublikada shu turdagi maxsulotning miqdori.

Yuqoridagi misollarimizda:

yoki 118,0 % ni tashkil etadi.

Demak, viloyatda sotilgan maxsulot miqdorini vazn qilib qabul qilingan «A»-tumandagi maxsulot bahosi «B»-tumandagiga nisbatan 17,4 % ga emas, balki 18,0 (118,0-100,0) % ga tengligini ko’rish mumkin.

Hududiy indekslarni hisoblashda vazn vazifasini bahoning o’rtacha darajasi ham bajarishi mumkin:

,

bunda,

J_q – ishlab chiqarilgan maxsulotlarning tabiiy hajmi indeksi;

q_A va q_B – taqqoslanayotgan obyektlarda ishlab chiqarilgan maxsulot miqdorlari;

– o’rtacha baho ( )

Ushbu misolimizda:

so’m.

so’m.

yoki 59,8 % ni tashkil etadi.

Demak, «A»-tumanda «B»-tumanga nisbatan «X» va «U» maxsulotlari – 40,2 (59,8-100,0) % ga kam ishlab chiqarilgan.

Ba’zi xollarda vazn vazifasini bajarish uchun optimal (qulay) tuzilma nisbiy miqdorlari ham qabul qilib olinishi mumkin. Masalan, ikki xo’jalikda g’alla ekinlari bo’yicha xosildorligi taqqoslanayotgan bo’lsa, u holda vazn uchun qaysi bir xo’jalikning xosildorligi yuqori bo’lsa, shu tumandagi ekin maydoni tuzilmasini qabul qilib olish maqsadga muvofiqdir (102-jadvalga qarang):

102-jadval

Ikkita xo’jalik bo’yicha ekin maydonlari (P) va xosildorligi (U) to’g’risidagi ma’lumotlar.

Ekin turlari	«A»- xo’jalik			«B»-tuman
	PA (ga)	UA (s/ga)	UAPA	PB (ga)	UB (s/ga)	UBPB
Kuzgi bug’doy	520	30	15600	420	22	9240
Bahorgi bug’doy	120	20	2400	80	16	1280
Jami	640	28,1	18000	500	21,0	10520

Endi, ushbu jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida aniqlaymiz:

1. 
   Hududiy o’zgaruvchan tarkibli o’rtacha xosildorlikning umumiy indeksini:
   
2. 
   
   

yoki

133,81 % ni tashkil etadi.

2. Hududiy o’zgarmas tarkibli xosildorlikning umumiy indeksini:

yoki 134,45 % ni tashkil etadi.

3. Hududiy tuzilmaviy siljishli ekin maydonlarning umumiy indeksini:

yoki 99,52 % ni tashkil etadi.

Endi, yuqorida hisoblangan hududiy indekslarning bir-biriga bog’liqligini ko’rib chiqamiz:

Demak, «A»-xo’jalikda o’rtacha xosildorlik «B»-xo’jalikka nisbatan – 33,81 (133,81-100,00) % ga ko’p bo’lib, buning o’zgarishiga ikkita omil ta’sir etgan:

Birinchidan, shu xo’jaliklardagi xosildorlikning o’zgarishi hisobiga 33,45 (134,45-100,00) % oshgan bo’lgan bo’lsa, ikkinchidan, ekin maydonlarning tuzilmaviy siljishli o’zgarishi hisobiga esa 0,48 (99,52-100,00) % ga kamayganligini ko’rish mumkin.

Endi indeks yordamida natijaviy belgiga ta’sir qiluvchi bir necha omillarning ta’sir kuchini ko’rib chiqamiz. Masalan, korxona bo’yicha quyidagi ma’lumotlar keltirilgan (103-jadvalga qarang).

103-jadval.

Omilli tahlil etish uchun dastlabki ma’lumotlar.

Ko’rsatkichlar	Bazis davr	Joriy davr
1. Yalpi maxsulot – ming so’m	6348,72	7132,48
2. Xodimlarning ro’yxatdagi o’rtacha soni	960	1000
3. Shu jumladan, ishchilar soni	780	820
4. Ishchilarning ishlagan ish kunlari – kishi-kuni	219,07	191,88
5. Ishchilarning ishlagan ish soatlari – kishi-soat	1511,5	1485,1
6. Shu jumladan, ish vaqtidan tashqari ishlagan soatlar	43,8	3,8

Berilgan ma’lumotlarga asoslanib, mehnat unumdorligi va ish vaqtidan foydalanish ko’rsatkichlarini hisoblab chiqamiz (104-jadvalga qarang).

104-jadval.

Ish vaqtidan foydalanish ko’rsatkichlarini hisoblash tartibi

Ko’rsatkichlar	Belgi-lar	Bazis davr	Joriy davr	Dinamika ko’rsat-kichlari
Soatbay unumdorlik (so’m hisobida)	a	4,2	4,8	1,143
Asosiy ish vaqtning kunlik uzunligi-soatda	b	6,70	7,72	1,152
Ish vaqtidan tashqari soatlar hisobiga uzaytirilgan ish kuni koeffisiyenti	v	1,030	1,003	0,976
Bitta ishchiga to’g’ri kelgan o’rtacha ishlangan ish-kunlari	g	281	234	0,833
Ishchilarning barcha xodimlar sonidagi salmog’i	d	0,8125	0,8200	1,009
Bitta xodimga to’g’ri kelgan yalpi maxsulot (so’m hisobida)	abvgd	6613,25	7132,48	1,079

Agarda, oltinchi omil sifatida ro’yxatdagi o’rtacha xodimlarning sonini qabul qilib olsak, («ye»), u holda yalpi maxsulot hajmining umumiy o’zgarishi quyidagi omillar ta’siri ostida bo’ladi:

yoki 112,35 % ni tashkil etadi, ya’ni yalpi maxsulot – 12,35 (112,35-100,00) %. yoki – 783,76 (7132,48-6348,72) ming so’mga oshgan.

Endi har bir omil ta’sirini hisoblashga o’tamiz:

yoki 114,28 %

ni tashkil etadi, ya’ni yalpi maxsulot hajmi «a» omil hisobiga – 14,28 (114,28-100,00) % ga yoki – 891,4 (7131,6-6240,2) ming so’mga oshgan (a₁-a_0­)∙b₁v₁g₁ye₁

yoki 115,22 % ni tashkil etadi, ya’ni yalpi maxsulot hajmi «b» omil hisobiga – 15,22 (115,22-100,00) % ga yoki – 824,5 (6240,2-5415,7) ming so’mga oshgan (b₁-b_0­)∙a₀v₁d₁ye₁

yoki 97,38 % ni tashkil etadi, ya’ni yalpi maxsulot hajmi «v» omil hisobiga – 2,62 (97,38-100,00) %ga yoki–145,8 (5415,7-5561,5) ming so’mga kamaygan (v₁-v₀) ∙a₀b₀g₁d₁ye₁

yoki 83,27 % ni tashkil etadi, ya’ni yalpi maxsulot hajmi «g» omil hisobiga – 16,73 (83,27-100,00) % ga yoki – 117,0 (5561,5-6678,5) ming so’mga kamaygan (g₁-g_0­)∙a₀b₀v₀d₁ye₁

yoki 100,92 % ni tashkil etadi, ya’ni yalpi maxsulot hajmi «d» omil hisobiga – 0,92 (100,92-100,00) % ga yoki – 61,0(6678,5-6617,5) ming so’mga oshgan (d₁-d_0­)•a₀b₀v₀g₀ye₁

yoki 104,23 % ni tashkil etadi, ya’ni yalpi maxsulot hajmi «ye» omil hisobiga – 4,23 (104,23-100,00) % ga yoki – 268,78 (6617,50-6348,72) ming so’mga oshgan (ye₁-ye_0­)•a₀b₀v₀g₀d₀

Shunday qilib, yuqorida hisoblangan omillar ta’sirini quyidagicha umumlashtirish mumkin (290-betdagi 86-jadvalga qarang):

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, 783,0 ming so’mlik qo’shimcha o’sgan yalpi maxsulotning 269,0 ming so’mi xodimlar sonining o’zgarishi hisobiga amalga oshgan. Qolgan 514,0 ming so’mi esa bitta ishlovchiga to’g’ri kelgan maxsulotning, ya’ni mehnat unumdorligining oshishi hisobiga bo’lgan. Bu o’rinda soatbay unumdorlikning oshishi kuchli ta’sir ko’rsatgan.

105-jadval

Omillar ta’sir kuchini tavsiflovchi mutlaq va nisbiy miqdorlar

Omillar	Belgilar	Yalpi maxsulot hajmining o’zgarishi
		Ming so’m hisobida	% da
Soatbay unumdorligining o’zgarishi hisobiga	A	+891,4	+14,28
Asosiy ish vaqtida kunlik ish uzunligining o’zgarishi hisobiga	B	+824,5	+15,22
Ish vaqtidan tashqari ishlagan soatlar hisobiga uzaygan ish kunlarining o’zgarish hisobiga	V	-145,8	-2,62
Bitta ishchiga to’g’ri kelgan ish kunlarining o’zgarishi hisobiga	G	-1117,0	-16,73
Ishchilar salmog’ining o’zgarishi hisobiga	D	+61,0	+0,92
Xodimlar sonining o’zgarishi hisobiga	Ye	+268,78	+4,23
Jami	-	+782,88	+12,3