8-Mavzu. Iqtisodiy indekslar

8.3. Bazisli va zanjirli indekslar.

Indekslar o’rganilayotgan ijtimoiy xodisalarning o’sish dinamikasi o’zgarishiga tavsifnoma berishda keng qo’llaniladi. Masalan, yildan-yilga ishlab chiqarilgan maxsulotlarning hajmi, chorva mollarning bosh soni, ekin maydonlarning miqdori va hokazolarning o’zgarishi hisoblab beriladi. Shu o’rganilayotgan xodisalarning iqtisodiy o’zgarishlari dinamikasini o’rganishda dinamika indekslar tizimi (sistemasi) qo’llash zaruriyati tug’iladi, ya’ni bazisli va zanjirli indekslardan foydalaniladi.

Agarda, ikki davr ko’rsatkichlari o’rniga, uch va undan ortiq davr ko’rsatkichlari taqqoslash zaruriyati tug’ilsa, u holda taqqoslash bazasi tanlab olinadi. Shu tanlab olingan bazasiga qarab indekslar o’zgarmas bazali (bazisli) va o’zgaruvchan bazali (zanjirli) indekslarga bo’linib o’rganiladi.

Bazisli indekslar deb, o’rganilayotgan davrdagi barcha ma’lumotlar bir davr bilan taqqoslanishi tushuniladi. Bu davr bazisli davr deb yuritiladi.

Zanjirli indekslar deb, o’rganilayotgan davrdagi barcha ma’lumotlar o’zidan oldingi bir davr bilan taqqoslanishi tushuniladi. Bu davr zanjirli (o’zgaruvchi) bog’lanishli davr deb yuritiladi.

Endi bazisli va zanjirli indekslarni quyida keltirilayotgan chizma tasviri orqali keltirib o’tamiz:

Bazisli indekslar

Zanjirli indekslar.

Bazisli va zanjirli indekslar yakka (individual) va umumiy bo’lishi mumkin.

Yakka bazisli va zanjirli indekslar bazisli va zanjirli nisbiy dinamika darajasining bir ko’rinishi bo’lib, u yoki bu ko’rsatkichlarni hisoblash usullariga aynan mos keladi. Lekin bazisli va zanjirli umumiy indekslarni hisoblash usullari o’ziga xos xususiyatlariga egadir.

Umumiy indekslar (bazisli va zanjirli) o’zgarmas va o’zgaruvchan o’lchamli (og’irlikda) bo’lishiga qarab bir-biridan farqlanadi.

O’zgarmas o’lchamdagi indekslarni hisoblashda uning o’lchami (og’irligi) hamma qatorlar uchun uning o’lchov birligi sifatida biron-bir davr olinadi.

O’zgaruvchan o’lchamdagi (og’irlikdagi) indekslarni hisoblashda esa uning o’lchami (og’irligi) hamma qatorlar uchun uning o’lchov birligi sifatida har safar boshqa davr olinadi.

Endi ketma-ket keladigan to’rt davrni 0,1,2,3 satr ishorachasi orqali baho va miqdor umumiy indekslarni (bazisli va zanjirli) yozib chiqamiz:

Bazisli indekslar:

; ; .

; ; .

Zanjirli indekslar:

; ; .

; ;

Yuqorida keltirilgan indekslar shuni ko’rsatib turibdiki, bazisli indekslardagi hisobotli hamma ma’lumotlar faqatgina bazisli (maxkamlab qo’yilgan) ma’lumotlar bilan taqqoslansa, zanjirli indekslar esa faqatgina o’zidan oldingi (yonma-yon) ko’rsatkichlar bilan taqqoslanadi.

Hamma baho indekslari uchun uning o’lchami (og’irligi) sifatida hozirgi davr (o’zgaruvchan o’lchamli indekslari) olinsa, miqdor indekslar uchun esa maxkamlab qo’yilgan davr (o’zgarmas o’lchamdagi indekslari) olinadi.

Bazisli va zanjirli indekslar o’rtasida ma’lum darajada bog’lanish mavjuddir: ketma-ket keladigan bir necha zanjirli indekslarning kupaytmasi shu davrdagi bazis indeksining tengligi kelib chiqsa, keyin keladigan bazis indeksini oldingisiga bo’lish orqali esa shu davrdagi zanjirli indeksining tengligi kelib chiqadi.

Bu hisoblash uslubini quyidagi tasvir orqali ko’rsatib o’tamiz:

Demak, yuqorida o’rganilib chiqilgan bog’lanish faqatgina o’zgarmas o’lchamli (og’irlikli) barcha indekslarga to’g’ri kelsa, ya’ni birlamchi belgili indekslar uchun (bizning misolimizda umumiy miqdor indeksi). Lekin o’zgaruvchan o’lchamdagi (og’irlikdagi) barcha umumiy indekslar uchun esa bunday bog’lanish yo’qligini ko’rish mumkin, ya’ni ikkilamchi belgili indekslar uchun (bizning misolimizda umumiy baho indeksi).

Endi ushbu indekslarni (bazisli va zanjirli) o’zgarmas va o’zgaruvchan o’lchamdagi (og’irlikdagi) hisoblash usulini quyida keltirilayotgan ma’lumotlar asosida ko’rib chiqamiz (98-jadvalga qarang):

98-jadval

Xo’jalik bo’yicha 2000-2003 yillar uchun ishlab chiqarilgan maxsulot va sotish baholari to’g’risidagi ma’lumotlar

Maxsulotlar	2000 yil			2001 yil			2002 yil			2003 yil
	maxsulot miqdori (ming.s)	Sotish baxolari (sum hisobida)	maxsulot miqdori (ming.s)		Sotish baxolari (sum hisobida)	maxsulot miqdori (ming.s)		Sotish baxolari (sum hisobida)	maxsulot miqdori (ming.s)		Sotish baxolari (sum hisobida)
A	q0	p0	q1		p1	q2		p2	q3		p3
Bugdoy	3	30	4		40	5		50	6		60
Kartoshka	10	80	11		90	12		110	13		125
Sut	15	150	17		170	20		190	23		210

1. O’zgarmas o’lchamli fizik miqdordagi bazisli umumiy indeksni

Demak, o’zgarmas o’lchamli fizik miqdordagi bazisli umumiy indeksning keyin keladigan bazis indeksini oldingisiga bo’lish orqali hisoblangan natija shu davrdagi o’zgaruvchan o’lchamli fizik miqdordagi zanjirli umumiy indeksiga tengligi kelib chiqadi, ya’ni bu indekslarning bir-biriga bog’liqligini yana bir bor ko’rsatib turibdi.

2. O’zgaruvchan o’lchamli (og’irlikli) fizik miqdordagi zanjirli umumiy indeksni:

Demak, o’zgaruvchan o’lchamli fizik miqdordagi zanjirli umumiy indekslarni ko’paytirish orqali hisoblangan natija o’zgarmas o’lchamli fizik miqdordagi bazisli umumiy indeksiga tengligi kelib chiqadi, ya’ni bu indekslarning bir-biriga bog’liqligini yana bir bor ko’rsatib turibdi.

3. O’zgaruvchan o’lchamli (og’irlikli) bahodagi zanjirli umumiy indeksni:

Bu hisoblangan o’zgaruvchan o’lchamli bahodagi zanjirli umumiy indekslarda (boshqa shu turdagi indekslar kabi) yuqoridagi hisoblangan bog’lanish bo’lmaganligi uchun, bu hisoblangan indekslarni bir-biriga bog’lab hisoblash zaruriyati tug’ilmaydi.

Shuni ta’kidlab o’tish kerak-ki, iqtisodiy ilmiy izlanishda qaysi indeksni qo’llash shu statistik tahlil etish vazifasidan kelib chiqadi.

Agarda, o’rganilayotgan iqtisodiy xodisalarning umumiy o’zgarishi o’rganilib chiqilmoqchi bo’lsa, u holda bazisli umumiy indekslar qo’llaniladi. Agarda, o’rganilayotgan iqtisodiy xodisalarni bir davrdan ikkinchi davrga nisbatan ketma-ketligi o’rganilib chiqilmoqchi bo’lsa, u holda zanjirli umumiy indekslar qo’llaniladi.

Bundan tashqari, bazisli umumiy indekslarni hisoblashda ayrim xollarda «punkt» indeks tushunchasidan ham foydalaniladi. Agarda, indeks besh «punkt» ga oshgan bo’lsa, u holda, bazis indeks besh birlikka oshganligini ko’rish mumkin, hisoblangan ma’lum bazaga nisbatan. Masalan, xo’jalik 1994 yilga nisbatan hisoblangan bazisli umumiy indeksli maxsulot miqdori 2003 yilda 2002 yilga nisbatan 186 dan 200% ga yetgan bo’lsa, ya’ni 14 «punkt» ga, foizda esa – 1,08 (200:186) yoki ortish darajasi 8% ga teng bo’lganligini ko’rish mumkin.