|
Huquqiy manbalar va ularning qanday turlari mavjud?
"Huquq manbai" – qonunni yoki normativ davlat irodasini ifodalashning obyektiv tashqi shakli bo'lib, hujjat yoki odat shaklida ifodalangan va majburiylik ma'nosiga ega huquqiy normalar majmuidir.
Huquqshunoslik ilmida quyidagi huquq manbalari mavjudligi qayd etiladi:
1. Moddiy ma'noda huquqning manbai bu huquqning mazmunini, jamiyatning moddiy sharoitlarini belgilovchi sabablardir. Bunga iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, huquqiy va boshqa shartlar kiradi.
2. Ideal ma'noda huquqning manbai – huquqni anglash va asoslashning nomoddiy omillari. Bunga falsafiy manbalar (mutlaq qonun g'oyasi, oliy aql, Xudo), davlat mafkurasi va shaxsning huquqiy ongi to'g'risida qarashlarni kiritishimiz mumkin.
3. Rasmiy huquqiy ma'noda qonun manbai – bu huquqiy normalarni birlashtirish va ifodalash shaklidir, bu ularga umumiy majburiy rasmiy xususiyat beradi.
4. Yuridik fan asosan qonun manbalarini rasmiy huquqiy ma'noda o'rganadi (boshqacha aytganda – rasmiy huquq manbalari, huquq manbalari, huquq shakllari).
5. Huquqning asosiy rasmiy huquqiy manbalariga normativ-huquqiy hujjat, huquqiy pretsedent va huquqiy odat kiradi. Yuridik fanda ko'rsatilganlardan tashqari, huquqiy ta'limot va huquqiy shartnoma kabi qonun manbalari ham mavjud.
4. Huquqiy manbalar bilan ishlashning o'ziga xos xususiyatlari
Huquq manbalari ikki katta turga bo'linadi:
I. Birlamchi (asosiy) manbalar
II. Ikkilamchi manbalar
I. Birlamchi (asosiy) manbalar
Huquqning birlamchi manbalari – bu huquqning asosiy manbalaridir. Ushbu manbalarga qonun hujjatlari, nizomlar, hukumat qarorlari, sud amaliyoti hujjatlari kiradi va ularning asosiy uch turi mavjud:
1. Sud hokimiyati manbalari (ishlar)
2. Qonun chiqaruvchi hokimiyat manbalari (qonun hujjatlari)
3. Ijro etuvchi hokimiyat manbalari (nizomlar)
1. Sud hokimiyati manbalari (ishlar)
Sud hokimiyati bu sud tizimidir. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2020 yilning 24 iyul kuni imzolangan “Sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va odil sudlov samaradorligini oshirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida”gi Farmoni imzolanib, unga ko'ra:
1. Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar umumyurisdiksiya sudlari tashkil etilmoqda.
2. Ma'muriy huquqbuzarlikka oid ishlar jinoyat ishlari bo'yicha sudlarga o'tkazilishi natijasida 203 ta tuman (shahar) ma'muriy sudlari o'rniga viloyat markazlarida 14 ta tumanlararo ma'muriy sudlar tashkil etilmoqda.
3. Sud tizimiga 2021 yil 1 yanvardan boshlab “bir sud – bir instansiya” tamoyili joriy etilib, viloyat sudlarining hozirgi birinchi instansiya, apellyatsiya va kassatsiya sud bosqichlari bekor qilinmoqda.
4. Oliy sud tuzilmasida yirik investorlar ishtirokidagi investitsiyaviy nizolarni hamda raqobatga oid ishlarni ko'rish bo'yicha alohida sudlov tarkibi tuzilmoqda.
5. Sudlar va sudyalar moddiy ta'minotini to'liq davlat byudjetidan qoplash nazarda tutilmoqda (Manba: Hakimov R.R. Sud-huquq islohotlarining yangi bosqichi).
Bosma nashrlarda huquqiy tadqiqotchilar ishlarni topish uchun har xil turdagi indekslardan foydalanadilar. Tasniflash tizimlari indeks shartlarini taqdim etadi. Masalan, bu qonun toifasi, huquqbuzarlik (odamlarga tan jarohati yetkazish, bu jinoyat emas) bo'lishi mumkin. Tuhmat qilish kabi ko'plab huquqbuzarliklar yoki harakatlar sabablari mavjud. Ushbu harakat sabablari da'voni tasdiqlash uchun har xil elementlarni o'z ichiga oladi (turli xil e'tirozlar ham bo'lishi mumkin). Umumiy toifa, harakat sababi va harakat va himoya sababining turli elementlari indeks atamalari bo'lishi mumkin. Sud ishlarini topish uchun asosiy tasnif - G'arbiy Amerika Digest tizimi.
Yuridik ko'rsatkichlardan foydalanishning kaliti nafaqat asosiy faktlarni, balki ish uchun markaziy bo'lgan huquqiy masalalarni aniqlashdir. Ma'lumotlar bazalarida kalit so'zlarni izlash ham qiyin bo'lishi mumkin, chunki odamlar huquqiy tushunchalarni har xil tarzda tavsiflashlari mumkin. Muammolarni izlash - bu yuristlar yuridik fakultetida va o'zlarining butun faoliyati davomida tajriba orttirishlari bilan shug'ullanadigan qobiliyatdir. Kasbiy bo'lmaganlar uchun kitoblar va jurnal maqolalari kabi ikkinchi darajali manbalarni o'qish yordam beradi.
2. Qonun chiqaruvchi hokimiyat manbalari (nizomlar)
Ba'zi yurisdiksiyalar o'z nizomlarining nusxalarini internetda taqdim etishadi, boshqalari esa yo'q. Internetda siz tez-tez yangi yoki xronologik tartibda berilgan, shuningdek kodlangan versiya yoki kod sifatida tanilgan qonunlarning tematik tartibini topishingiz mumkin.
Amaldagi qonunning matnidan tashqari, huquqshunos olimlar qonunchilik tarixi deb nomlanuvchi ushbu nizomga oid dastlabki hujjatlarni o'rganishlari kerak bo'lishi mumkin. Qonunchilik tarixi "qonun chiqaruvchi hokimiyatning niyati" yoki qonun tili ortidagi maqsad deb nomlanuvchi narsalarni aniqlash uchun ishlatiladi. Shunga qaramay, yuridik tarix hujjatlari qog'ozda ham, davlat hujjatlari kutubxonalarida ham, Lex.uz onlayn formatlarda ham mavjud.
Misol uchun, THOMAS Kongress kutubxonasi qonunchilik ma'lumot xizmati, taqdim etilgan akkauntlarning to'liq matnini, qonun loyihasining holati to'g'risidagi ma'lumotlarni (bu qanday qilib davlat qonunchiligiga aylandi? Kim homiylik qildi? Qaysi qo'mita deb nomlandi?), Kongress protokolidagi munozaralar matni, qo'mitalarning ma'ruzalarining to'liq matni va boshqa qonunchilik ma'lumotlarini taqdim etadi.
3. Ijro etuvchi hokimiyat manbalari (yo'riqnoma)
Qonun chiqaruvchi organ, odatda, ma'lum bir qonunning barcha tafsilotlarini boshqarish uchun vaqt yoki tajribaga ega emas. Masalan, u toza suv talab qiladigan qonunni qabul qilishi mumkin. Biroq, u Nizomni amalda qo'llash vakolatini atrof-muhitni muhofaza qilish agentligi kabi davlat idorasiga topshiradi. Agentliklar "vakolatli qonunchilik" tafsilotlarini amalga oshirish uchun idoraning buyruqlarini chiqaradilar, bu esa agentlikka harakat qilish huquqini beradi.
Ijro etuvchining vazifasi respublika va davlat ma'muriyatlarining qoidalari va qarorlarini kuzatib borishdir. Qoidalar ko'plab agentliklar hozirda Internetda joylashtiradigan agentlik hujjati sifatida joylashtiriladi. Qonunlar singari, qoidalar ham tez-tez registrlarda xronologik tartibda e'lon qilinadi va nihoyat mavzu tartibida nashr etiladi.
Masalan, farmonlar avval respublika reyestrida chop etiladi, so'ngra tarmoq qoidalar kodeksida tematik ravishda nashr etiladi.
Qonunlar va qoidalarning o'zaro bog'liqligi shuni anglatadiki, odatda bitta qoidani ko'rib chiqish mumkin emas. Ushbu bir-biriga bog'langan qoidalar, nizomlar va ishlarning to'plami ko'pincha kitoblar va jurnal maqolalari kabi ikkinchi darajali manbalardan foydalangan holda yaxshiroq hal qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
