8-маъруза. XIII-XIV асрларда Мовароуннаҳр ва унга туташ минтақаларда этносиёсий жараёнлар

Жалойирлар. Бу минг уйли қабила ҳақида Шарофиддин Али Яздий “Зафарнома”сининг “Муқаддима”сида маълумотлар келтирилади. Унда ёзилишича, мўғуллар наслидан бўлган жалойирлар ҳар бири минг оилали 70 уруғлардан ташкил топган Чингизхон салтанатининг кўчманчи қабилалар иттифоқидан бўлган². Рашид ад-дин ва Абулғозий Баҳодирхоннинг ёзишларича жалойирларнинг илк аждодлари Монголиянинг Онон дарёси ҳавзаларида яшаганлар. XIII асрнинг биринчи чорагида уларнинг бир қисми Ила дарёси ҳавзасига келиб ўрнашади. Шу асрнинг 60 йилларида эса, минг оилали жалойирлар Чиғатой улусининг ҳарбий ҳимоячилари сифатида Мовароуннаҳрга кириб келиб, Оҳангарон водийси ва Хўжанд атрофларига келиб ўрнашадилар. Рашид ад-дин жалойирларни турклашган мўғуллар дейди, В.В.Бартольд³ ва И.П.Петрушевский⁴лар эса жалойирларни мўғул тилли халқ бўлган, дейдилар. Тилшунос олим С.А.Омонжолов эса Рашид ад-динга суяниб, жалойир қабиласи таркибида қуриқин (бўри), тулангит уруғлари бўлганлигини қайд қилади⁵. К.Шониёзов қуриқин ёқут ва Енисей қирғизларининг (хакаслар) илк аждодлари туркий халқлар эдилар⁶, дейди.
Манбаъларда ёзилишича, жалойирлар Амир Темур ва темурийлар давлатига хизмат қилган. Масалан, Баҳрам жалойир дастлабки пайтларда Амир Темурга садоқат билан хизмат қилган, у билан Сейистондаги жангларда қатнашган. Амир Темурнинг набираси Жаҳонгир қўшини таркибида жалойирлар бошлиги Баҳромнинг ўғли Одилшоҳ мулозим сифатида (ҳарбий қўшин бошлиги) хизмат қилган⁷. Аммо, у ҳиёнат йўлига ўтиб, Сарибуға қипчоқ билан бирга Амир Темурни Хоразм юришлари чоғида Самарқандга юриш қилади. Темурзода Жаҳонгир уларни Кармана яқинида учратиб, уларга қақшатгич зарба бергач, жалойирлар ва қипчоқлар Даштиқипчоққа қочиб жон сақлайдилар. Амир Темур эса Мовароуннаҳрдаги жалойирлар улусини тарқатиб юбаради. Бошлиқлари ҳиёнатидан норози бўлган бир қисм жалойирлар Ангрен воҳасида қолиб, Амир Темурга сидқидилдан хизмат этишда давом этадилар.