8- mavzu O’zgarmas tok mashinalarining umumi masalalari Reja

Sovitishda vodorodni qo’llash. EM ni vodorod bilan sovitish havoga nisbatan ancha samaralidir, chunki uning atmosfera bosimidagi issiqlik o’tkazuvchanligi 7,1 marta katta; bir xil tezlikdagi o’rtacha issiqlik uzatish koeffisiyenti 1,7 marta, havo bilan bir xil og’irliqdagi vodorodni ish-latganda esa – 11,8 marta kattadir. Havoga nisbatan kam og’irliqdagi vodorod ishlatilganligi tufayli aylanish chastotasi katta bo’lgan yirik EM larining ventilyasion isroflari deyarli 10 marta kamayadi. Vodorodli sovitishda izolyasiyaning xizmat muddati oshadi, chunki bunda oksidlanish jarayoni bo’lmaydi. Shu sababli quvvati 25 000 kW va undan katta, aylanish chastotasi ham katta bo’lgan o’zgaruvchan tok mashinalarini sovitish uchun vodorod keng qo’llaniladi.
Vodorodli sovitishda ventilyasiyaning yopiq sistemasi qo’llanilib, uning bosimi atmosfera bosimidan bir oz ko’proq (1,05 atm) bo’ladi. Ayrim hol-larda sovitish jadalligini kuchaytirish uchun sovitish sistemasidagi vodorodning bosimini 35 atm. ga oshiriladi (bu holda EM ning germetikligi kuchaytiriladi).
Chulg’amlarni bevosita sovitish. Quvvati 300 500 MW va undan katta bo’lgan EM larini vodorod bilan sovitiladigan ventilyasiyaning yopiq sis-temasi ham yetarli bo’lmas ekan. Shuning uchun bunday EM larida chulg’am ichi kavak o’tkazgichlardan tayyorlanadi va bu o’tkazgichlarning ichidan birnecha at-mosfera bosimda vodorod o’tkazilib sovitiladi. Vodorodning o’rniga dis-tillangan (tuzdan tozalangan) suvni ishlatsa yana ham samarali bo’ladi. Ayrim EM larining rotorini vodorod bilan, statorini esa suv bilan so-vitiladi. Chulg’amga vodorod kompressor yordamida beriladi, suvni berish uchun esa nasoslar qo’llaniladi.
Chulg’amlarni bevosita o’tkazgichlar ichidan sovitishda izolyasiyada tempe-raturaning tushishi bo’lmaydi va tok zichligini keskin oshirish mumkin. Suv bilan bevosita sovitilganda EM quvvatining chegaralanishiga aktiv qism-larining qizishi emas, balki boshqa texnik va iqtisodiy ko’rsatkichlar sabab bo’ladi.
Sovitish usullari bo’yicha EM larining bajarilishi GOST 20459–87 tomonidan belgilanadi. Sovitish usullarining belgilanishi lotincha IC, ya’ni ”International Cooling“– inglizcha so’zlarning bosh harflari orqali bel-gilanadi. Bu harflardan keyin yoziladigan raqamlar va harflar (A – havo, N – vodorod, N – azot, W – suv, V – transformator moyi va boshq.) sovitish sistemasini xarakterlaydi. Agar sovitish muhiti havo bo’lsa, unda harf tushirib qoldiriladi. Masalan, IC01 – ventilyatori valda o’rnatilgan o’z-o’zini ventilyasiya qiluvchi himoyalangan EM; IC0141 – EM valida joylashtirilgan tashqi ven-tilyator tomonidan haydalgan havo oqimi bilan sovitiladigan yopiq mashina; ICW37A81 – havo bilan sovitiladigan (sovitgichidagi suvning sirkulyasiyasi alohida nasos bilan yoki suv o’tkazgich tarmog’idan amalga oshiriladigan) va boshqalar.