8- hujayra qobig`i va plazmatik membranasi

5.Tashqi ta’sirlarga javob. Plazmalemma ta’shqi ta’sirlarga javob berishda juda muhim ro‘l o‘ynaydi va bu signalni transduksiyasi deb ataladi.
6. Hujayralararo a’loqalarni ta’minlaydi. Har bir tirik hujayrani tashqi chegarasini o‘rab turadi va Ko‘p xujayrali organizmlardagi plazmatik membrana hujayralararo aloqani ta’minlaydi. Plazmatik membrana bir-birini tanishi va signal uzatishini ta’minlaydi, materiallarni va axborotlarni o‘z o‘rnida ushlab turadi, shuningdek almashinishini ta’minlaydi. Shuningdek plazmatik membranadagi oqsillar hujayradan tashqari materiallar va hujayraichi sitoskleti orasidagi o‘zaro ta`sirga imkon berishi mumkin.


7. Energetik transduksiya. Membranalar energiyani bir turini ikkinchi turga o‘kazishda katta rol o‘ynaydi. Eng asosiy o‘tadigan energiya fotosintez jarayonida kuzatiladi. Bunda quyosh energiyasi membrana aloqali pigmentlar bilan yutiladi va kimyoviy energiyaga aylanadi. Kimyoviy energiya uglevodlarda saqlanadi. Membranalar kimyoviy energiyani uglevod va yog`lardan ATF ga o'tkazishda ham ishtirok etadi. Eukariotlarda bu o‘tkazishlar xloroplast va mitoxondriyalar membranasida joylashadi. Biz bu plazmalemmani tuzilishi haqida muhokama qilamiz lekin xuddi shu prinsiplar hamma membranalar uchun xos.
Plazmatik membrana strukturasining o‘rganilish tarixi.

Hujayrani tashqi chegara qavatining kimyoviy tabiati to‘g‘risidagi birinchi g‘oyani 1890 yillarda Styurix Universitetidan Emsta Overton aniqladi. Overton to`liqsiz eriydigan moddalar to`liq eritadigan eritmalarga qaraganda to`liqsiz eritadigan eritmalarda katta tayyorgarlik bilan erishini va to`liq eriydigan modda teskari eruvchanlikka ega bo`lishini bilardi. Overton modda hujayraga tashqi muhitdan kelar ekan avval hujayrani tashqi chegara qavati erishi kerakligini o‘ylab ko‘rdi. Overton tashqi chegara qavatini o‘tkazuvchanlik xususiyatini tekshirish uchun o‘simlikning ildiz tolachalariga erigan moddalarning keng spektrini saqlovchi yuzlab har xil eritmalarni qo`llab ko‘radi. U yog‘da eriydigan eruvchi moddalarni ildiz tolasining hujayrasiga tezroq kirishini aniqladi. U shunday xulosaga keldiki, hujayraning ichki chegara qavatini erish xususiyati yog‘ni o‘tishini tasdiqlaydi.

Hujayra membranasida bilipi qatlam mavjudligi to‘g‘risidagi taklifni birinchi bo`lib 1925-yilda ikki gollandiyalik olimlar E. Gorter va F. Grendel g‘oyani o‘rtaga qo‘ygan. Bu tadqiqotchilar odamni qizil qon hujayralaridan lipidni ajratishgan va qaysi maydonni egallashini aniqlashgan. Sutemizuvchilarda qizil qon hujayralarda yadro va organellalari bo`lmaydi. Shuning uchun faqat plazmatik membranada lipid tuzilmalar bor. Shuning uchun ekstraktsiyaga uchragan lipidlar hammasi plazmallemalarda joylashgan. Olingan lipid maydoni kutilgandan ikki baravar ko‘proq bo`lgan, ya’ni 1.8 - 2.21 Gorter va Grendel shunga asoslanib hulosaga kelishganki ya’ni plazmallema bimolekulyar lipid qatlamidan iborat. Ular yana shunday fikrga kelishganki har bir molekulyar qatlam qutb tomonlari bilan tashqariga qaragan. Bu termodinamik nuqtai nazardan bunday joylashish foydali. Ularda hatto fikr bo`lsa ham asosiy fikr to‘g‘ri bo`lgan-membrana bu bilipid qatlam.

1935-yilda Xyu Davson va Djeym Daniyele bir fikrga kelishganki ya’ni bilipid qatlamni globulyar oqsillar qoplab turadi. 50-yillarda shu olimlar qayta modelni ko‘zdan kechirishgan va bilipid qatlam orasida oqsil molekulalari joylashgan aytishgan.

1972-yilda Kaliforniya Universitetidan S. Djonatan Singer va Gart Nikolson membranani suyuq - mozaik modelini taklif qilishdi va bu membranbiologiyani “Markaziy dog`masi” sifatida 30 yildan ko‘proq vaqtdan beri xizmat qiladi. Bu modelda alohida lipid molekulalar membranani yassi qatlamida joydan joyga o‘tishi mumkin Bu madelning eng asosiy jihati shuki: hujayra membranalari bu - dinamik strukturalar. Uning komponentlari faol va birga yig`ilishi mumkin