|
Iqtisodiyot terminologiyasining taraqqiyot
bosqichlari:
O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasining rivojlanishida
Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘otit turk” asari
muhim manba hisoblanadi.
Muallif o‘z asarida, yirik lug‘atchi sifatida IX-X asr
umumturkiy tilning lug‘aviy boyligini to‘laligicha
namoyon etgan.
Unda qo‘llangan ba’zi iqtisodiyotga oid terminlar hozirgi
o‘zbek tilida ham (ayrim juz’iy fonetik o‘zgarishlar bilan)
qo‘llanmoqda. oldi-sotdi, savdo-sotiq.
107
Keltirilgan dalillardan ijtimoiy-siyosiy hayotning, bilish jarayonining xilma-
xil sohalariga oid ko‘pdan-ko‘p terminlarning qayd etilganligi va ulardan
ayrimlarining ham o‘sha davrdagi ma’nolari bilan qo‘llanayotganligi ayon. Bundan
ularning hozirgi kunlargacha yetib kelishida turli davrlarda tuzilgan lug‘atlarning
ham ahamiyati beqiyos ekan, degan xulosaga kelish qiyin emas. Iqtisodiy terminlar
o‘z ifodasini topgan lug‘atlar jumlasiga yana quyidagilarni kiritish mumkin:
“Badoyi-ul lug‘at”, Shayx Sulaymon Buxoriyning lug‘ati, L.Budagov, V.V.
Radlov tomonidan jonli turkiy tillar va lahjalar hamda turkiy yozma yodgorliklar
materiallaridan foydalanib tuzilgan lug‘atlar va boshqalar.
O‘zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiyning ilmiy yoki badiiy
asarlarida ko‘plab asli o‘zbekcha (ko‘pi umumturkiy) iqtisodiy terminlar
ishlatilgan.
Zero, xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari hayotiy zaruriyat bo‘lgani
tufayli shu jarayonda bir tildan ikkinchi tilga leksemalar o‘tib turadi. Har bir tilning
lug‘aviy tarkibida etimologik jihatdan shu tilning o‘ziniki bo‘lgan so‘zlardan
tashqari, o‘zga tillarning lug‘aviy unsurlari bo‘lishi tabiiydir.
Alisher Navoiy asarlarida arabcha va fors-tojikcha lug‘aviy birliklarning
ko‘plab qo‘llanishining qator obyektiv sabablar bilan bog‘liq ekanligi ayrim
tadqiqotlarda ta’kidlangan. Ulardan ma’lum bo‘lishicha, o‘zbek tilida o‘zlashma
qatlamning o‘ziga xos xususiyatlari aks eta boshlagan. Bunday qatlamlardan
Navoiy asarlarida faqat umumturkiy iqtisodiy atamalar qo‘llanib
qolmay, ularning arabcha, fors-tojikcha sinonimlari o‘z ifodasini
topganki, quyida keltiriladigan misollar shundan dalolat beradi:
savdopisha-savdogar-savdogarchilik; sarmoya-davlat-mablag‘;
bay’ona-baho, qiymat, bay puli; manfaat-foyda-daromad; boj-
xiroj; dastmoya-farmoya-naqd-pul-naqdina; narx-baho; nafaqa-
maosh-xarajat va boshqalar
108
tashkil topgan sinonimiya shular jumlasidandir. Fikrimizni iqtisodiyotga oid
quyidagi sinonimik qatorlar tasdiqlay oladi:
Ma’lumki, XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida o‘zbek tiliga
rus tilidan va rus tili orqali Yevropa tillaridan so‘z va terminlar kirib kela boshladi.
O‘zbek tili leksikasidagi bunday o‘zgarish O‘rta Osiyoning chor Rossiyasiga
qo‘shib olinishi natijasida mamlakat hayotida yuz bergan siyosiy va ijtimoiy-
iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq edi. Asrlar mobaynida arab, fors,tojik tillari
o‘zbek tili leksikasining boyishida o‘z o‘rnini egallab kelgan bo‘lsa, qayd etilgan
davrdan boshlab bu rolni rus tili o‘ynay boshladi.Rus tilining o‘zbek tili leksikasi
taraqqiyotiga ta’siri bu tildan faqat so‘zlar olishdangina iborat bo‘lmay, lug‘at
boyligining oshishiga, so‘z yasashning ayrim jihatlariga va semantik tizimning
kengayishiga ham ta’sir ko‘rsatdi.
1950-yillarning ikkinchi yarmidan iqtisodiyot terminologiyasi rivojlanishida
yangi davr boshlandi. Bu davr iqtisod fani bilimdonlarining iqtisod fanini tartibga
solish borasidagi ishlarini kuchaytirish, o‘zbek tili so‘z yasash vositalarining
faollashuvi, yangi-yangi terminlar yasalishi va iste’molga kirib kelishi bilan
xarakterlanadi. Albatta, bu rivojlanish jarayonining o‘ziga xos sabablari bor.
Xususan, iqtisod sohasida ona tili bazasida mustaqil ravishda darslik,
qo‘llanma va lug‘atlar yarata oladigan, soha terminlarini tartibga solish bilan
shug‘ullana oladigan mahalliy kadrlarni yetishtirish muhim vazifa bo‘lib qoldi.
Bunday chora-tadbirlar tufayli O‘zbekistonda iqtisod fani va iqtisodiyot
terminologiyasini tartibga solish, iqtisod fanini o‘qitish sifatini oshirish imkoniyati
yaratildi. Natijada iqtisod yo‘nalishidagi oliy o‘quv yurtlari uchun tarjima
darsliklari bilan bir qatorda o‘z (o‘zbek) mualliflari mustaqil ravishda yaratgan
iqtisod darsliklari, qo‘llanmalari hamda bir qator terminologik lug‘atlar yuzaga
ahdnoma-shartnoma; narx-baho; sarmoya-daromat- boylik-
mablag‘; dastmuzd-maosh; savdogar-tojir; bozurgon-savdogar;
ammol-soliqgir; naqd-pul; boylik-naqda-naqd; tilla-mablag‘-naqd-
naqdina.
109
keldi. Bu darslik va lug‘atlar o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasini tartibga solish
hamda uning yanada ixchamlashuvi uchun katta zamin bo‘lib xizmat qildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
