7398b1cc-0a47-4d0e-b58e-dd2544d80cac pdf

Terminlarning umumiste'moldagi so`zlardan 
farqlanadigan o`ziga xos xususiyatlari quyidagicha:
 

---

102 
 
 
 
 
“Terminlar paydo bo‘lib qolmaydi”, aksincha, ularning zaruriyati anglangan 
holda “o‘ylab topiladi”, “ijod qilinadi”.  
       Yuqorida  terminshunoslarning  terminning  asosiy  vazifasi  va  xususiyati 
haqidagi,  ya’ni  terminlarning  nominativligi  yoki  definitivligi  haqidagi  fikrini 
keltirdik.  Terminologik  birikmalarning  ko‘p  leksemaliligi,  ya’ni  ular 
komponentlarining soni nechtagacha bo‘lishi keyingi yillarda terminshunoslarning 
diqqat-e’tiborini  jalb  etib  kelmoqda.  Haqiqatan  ham  keyingi  yillarda  miqdoran 
ortib  borayotgan  ko‘p  komponentli  birikma  terminlar  tushuncha  mazmunini 
to‘laroq ifodalashga xizmat qilsa-da, ularni amalda qo‘llash va esda saqlab qolish 
ancha  noqulaydir.  Aslini  olganda,  bunday  terminlar  ikki,  nari  borsa  uch,  to‘rt 
komponentdan  iborat  bo‘lishi  lozimki,  natijada,  birikma  terminlarning 
komponentlari,  tegishli  belgilarni  to‘laroq  aks  ettirish  maqsadida,  aniqlovchilar, 
sifatdoshli o‘ramlar qo‘shish orqali hosil qilinishi lozim.  
         Ta’kidlash  joizki,  terminlar  masalasi  bilan  shug‘ullangan  deyarli  barcha 
olimlar  mazkur  tushunchaning  ta’rifini  berishga  urinib  ko‘rishgan.  Ularning 
barchasigina  emas,  ayrimlarini,  ham  namuna  tariqasida  keltirib  o‘tish  ko‘plab 
sahifani egallagan  bo‘lardi.  Shuning  uchun  ularni  jamuljam  etgan  holda  “termin” 
tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin.  
 
 
So`zlar fan va texnikaning
ma'lum tarmog`ida
qo`llanilib, iste'mol doirasi
chegaralangan ma'noda
ishlatilsa terminlarga
aylanadi.
Termin nominativ vazifani
bajaradi. Terminning
ma'nosi adabiy til me'yorlari
doirasida tushunchaga teng
bo`ladi.
Termin aniq, konkret
tushunchalarni bildirib, his-hayajon
ma'nolaridan xoli bo`ladi. So`zning
ma'nosi murakkab bo`lib, unda
tushuncha qo`shimcha ma'no va
uslubiy belgilarga ega bo`ladi. 
Terminlar rasmiylashgan
so`zlar bo`lganligi sababli
respublika miqyosida, hatto
dunyo miqyosida bir
tushunchani anglatadi.
Termin soha terminlari
tizimining bir elementi bo`lib, 
har doim bir tizim doirasida
qo`llaniladi.
Termin kasbiy ma’no bildiruvchi, kasbiy tushunchani ifodalovchi va 
shakllantiruvchi ayrim obyektlar va ular o‘rtasidagi aloqalarni muayyan 
kasblar nuqtai nazaridan bilish hamda o‘zlashtirish jarayonida ishlatiladigan 
so‘z yoki so‘z birikmadir. 

---

103 
 
 
 
Har bir sohaning, tarmoqning termini borki, u o‘sha soha, tarmoq doirasida 
qo‘llanadi,  aniqroq  qilib  aytganda,  kasb-hunar  egasining  nutqini  shakllantiradi, 
o‘zaro nutqiy muomala uchun shart-sharoit yaratadi. 
         Bu  o‘rinda  shuni  qayd  etish  lozimki,  muayyan  kasb-hunar  yoxud 
mutaxassislikka  ega  bo‘lgan  kishilar  ko‘pincha  u  yoki  bu  sohaning  o‘ziga  xos 
spetsifik  terminlari  bilan  ish  ko‘radi.  Masalan,  bo‘lajak  iqtisodchilarning  yozma 
yoki  og‘zaki  nutqida  kartel,  kliring,  tovar  oboroti,  mayda  mulkchilik,  mablag‘ 
ajratish, renta kabi tor doiradagina qo‘llaniladigan terminlar ishlatilishi tabiiy bir  
holdir. O‘z-o‘zidan ayonki, bu xildagi terminlar iqtisodiyotdan uzoqroq biror kasb 
egasining nutqida ishlatilmaydi.  
 
 
 
 
 
Ta’kidlash lozimki, nafaqat iqtisodiyot balki fan-texnika, ishlab chiqarishning 
xilma-xil  soha  va  terminlar  majmui,  ya’ni  yig‘indisi  terminologiya  deb  ataladi. 
Masalan,  matematika  terminologiyasi,  tibbiyot  terminologiyasi,  iqtisodiyot 
terminologiyasi va boshqalar.  
        
 
 
 
Zero, ayrim leksikografik ishlarni hisoblamaganda, o‘zbek tilini ilmiy asosda 
o‘rganish,  hozirgi  o‘zbek  tilshunosligining  fan  sifatida  yuzaga  kelishi  ham  shu 
davrdan  boshlangan.  Albatta,  terminlarni  o‘rganish  ehtiyoji  o‘z-o‘zidan  kelib 
chiqqan  emas,  barcha  bilim  sohalari  bo‘yicha  o‘zbek  tilida  ta’lim  berishni  yo‘lga