7-tema. Filosofiyada sana probleması

---

7-tema. Filosofiyada sana probleması
.
Joba 
1. Sananın’ kelip shıg’ıwı h’a’m ma’nisi.
2. Sananın’ du’zilisi.
3. Sananın’ formaları h’a’m tipleri.
4. Sananın’ funktsiyaları.
A’DEBİYaTLAR 
İ. A. Karimov. Uzbekiston buyuk kelajak sari. T. 1998.
İ. A. Karimov. O’zbekistan XXI a’sirge umtılmaqta. T. 1999.
V. S. Bibler. Mıshlenie kak tvorchestvo. M. 1975.
D. İ. Dubrovskiy. Problema idealnogo. M. 1975.
M. K. Mamardashvili. Soznanie kak filosofskaya problema. Voprosı
Filosofii. 1999 /10.
Tulenov J. Gafurov Z. Falsafa. T. 1997.
E. V. İlenkov. İdealnoe //Filosofskaya entsiklopediya. t. 2. s. 219-227.
Sana ko’lemi boyınsha ken’ h’a’m teren’ kategoriya. Ol subektiv reallıqtı, adam ta’repinen, 
onın’ miyi h’a’m psixikası arqalı sırtqı du’nyanı ideallıq da’rejede sa’wlelendiriw bolıp tabıladı. 
Usı sebepli sana adamnın’ ruwxıy du’nyası, onın’ sanalı tu’rde dunyadag’ı h’a’m bolmısı tuwralı 
keshirmeleri, sırtqı du’nyag’a qatnası boladı.
Adam esi bar, aqılı bar qubılıs sıpatında sırtqı du’nyada aktiv orientatsiyag’a iye. Sanag’a 
iye bolg’anlıqtan adamnın’ ruwxıy du’nyası, onın’ emotsiyaları, keshirmeleri, qa’wpi h’a’m 
a’rmanları u’mit-arzıwları, qıyalı o’mir su’redi. Basqasha aytqanda adam tek sanası arqalı g’ana 
h9m9 sap.
Adamnın’ sanası, onın’ janının’ ishki du’nyası tek filosofiyanın’ g’ana emes, adam tuwralı 
ko’p g’ana arnawlı ilimlerdin’ (psixologiya, pedagogika, psixiatriya, joqarı nerv sistemasının’ 
fiziologiyası) izertlew obekti.
İlimler sananı adamzat iskerliginin’ faktorı sıpatında qarap, ta’biyat penen ja’miyettin’ ara-
qatnasın ta’rtipke salıwshı, sotsiallıq qarım-qatnastın’ produktı sıpatında qaraydı. Bul jag’dayda 
sana biliwlik (gnoselogiyalıq), bah’alılıq (aksiologiyalıq), eriklik h’a’m kommunikativlik 
(sotsiallıq) parametrlerge iye.
Antiklik da’wirden usı bu’ginge deyingi aralıqta sananı o’z izertlewinin’ obekti etpegen 
birde-bir filosof joq shıg’ar.
A’lbette adamzat sanasın analizlew ele tolıq da’rejede emes desek qa’telespeymiz. Ele 
tanıp bilinbegen, anıq emes, alımlardın’ ko’z-qarasınan sırtta qalg’an momentler ele ko’p.
Sana-bolmıstın’ sotsiallıq ja’miyetlik bolmısının’ tariyxıy produktı. Sonın’ ushın sananı 
tu’siniwdin’ gilti-adamnın’, sotsiumnın’ tariyxında. Aqırı, sana bolmısının’ sotsiallıq formasına 
aktiv, do’retiwshilik xarakter engizedi. Sana-bizdi qorshag’an ortanı sa’wlelendiriwdin joqarg’ı 
forması, adamnın’ qorshag’an ortada h’a’m o’zine baylanıslı orientatsiyasının’ forması. Jeke 
adamnın’ sanası ja’miyetlik sananın’ rawajlanıwısız mu’mkin emes.
İlimde h’a’m filosofiyada sana probleması bul psixikalıq, fiziologiyalıqtın’ h’a’m 
sotsiallıqtın’ ara-qatnası tuwralı problema. Eger aqılı bar adam (h9m9 sap ) materiyanın’ 
rawajlanıw shını bolsa, oy-oylawshı materialdın’ adamnın’ bas miyinin’, onın’ bas yarım sharları 
korasının’ qa’siyeti. Sananın’ payda bolıwı so’ylewdin’, tildin’ payda bolıwı menen baylanıslı. 
Aqırı, til, so’ylew - praktikalıq sana, adamzattın’ sotsiallıq ta’jiriybesin alıp keliwshi.
Til h’a’m biliw tıg’ız baylanıslı, til oydın’ materiallıq qabırshag’ı, oydın’, aqıl-oydın’ 
reallıg’ı tilde ko’rinedi. Oydın’ mazmunı h’aqqında adam onın’ materiallasıwında ko’redi. 
(Ma’selen, awızsha, jazba pikirde).
Sana, onın’ kelip shıg’ıwı, ma’nisi h’a’m rawajlanıwı h’aqqında ma’seleler h’a’r tu’rli 
filosofiyalıq mekteplerde h’a’m bag’darlarda h’a’r tu’rli sa’wlelengen. Sana fenomenin 
analizlewde filosoflar antikalıq da’wirde-aq eki bo’lekke bo’linedi. Olar-materialistler h’a’m 

---

idealistler. Sana fenomenin analizlew boyınsha h’a’r qıylı podxodlar bar. Olar materializm, 
idealizm, dualizm, gilozoizm, panteizm.
Materialistlik sistemalardın’ ko’pshiligi sananı sa’wleleniwdin’ ayırıqsha forması dep 
qaraydı. Bul boyınsha sa’wleleniw-h’a’rekettegi, rawajlanıwdag’ı materiyanın’ atributlarının’ 
biri. Al sana materialistlik pozitsiyalar boyınsha sırtqı du’nyanın’ adamnın’ miyinde 
sa’wleleniwinin’ jokarg’ı forması, tiri ta’biyattın’ evolyutsiyasının’ juwmag’ı, materiallıq 
birliktin’ - adam miyinin’ qorshag’an ortanı ideallık obrazlar formasında sa’wlelendiriw uqıbı.
Materialistler sananı materiyanın’ evolyutsiyası xa’m sa’wleleniw formalarının’ 
qıyınlasıwı ko’z-qarasınan qarasa, idealistler ushın sana - bul do’retiwshi, demiurg, demek 
ta’biyat o’zinin’ rawajlanıw barısında oydı payda etpeydi, kerisinshe oy ta’biyattı do’retedi. 
Sonday-aq, ta’biyat - bul oylawshı subekttin’ sezimlerinin’ kompleksi.
Obektiv idealistlerdin’ pikirinshe, ideallıq xaqıyqıy, jetilgen bolmıs. Materiallıq bolmıs 
bolsa, jetilmegen, illyuzorlıqqa iye. Rux, aqıl-oy, ideallıq materiyanın’ aldında ya birge ju’redi 
(Platonnın’ G’ideyalar du’nyasıG’, Gegeldin’ G’absolyutlik ideyasıG’). G’İdeyalar du’nyasıG’, 
G’absolyut ideyaG’ aktiv, materiya, ta’biyat-passiv. Aristoteldin pikirinshe aktiv rux materiyag’a 
za’ru’rli tu’r beredi.
Subektiv idealizm subektten biyg’a’rez obektiv reallıqtın’ barlıg’ın maqqullaydı. Adam 
jasap turg’an du’nya - oylawshı subekttin’ sezimlerinin’, ko’z-qaraslarının’, keshirmelerinin’ 
jıyındısı g’ana (Fixte, D. Berkli, Yum). Bunday ya usıg’an uqsas pozitsiyada neopozitivizm, 
kritikalık ratsionalizm h’a’m ekzistentsializmnin’ geybir wa’killeri turadı.
Subektiv idealizmnin’ shetten shıqqan forması-solipsizm. Ol tek adamnan h’a’m onın’ 
subektiv du’nyasınan kelip shıg’adı h’a’m obektiv du’nya tek adamnın’ sanasında o’mir su’redi.
XIX-XX a’sirler aralıg’ında solipsizmnin’ subektiv-idealistlik ideyaların Germaniyada E. 
Max, R. Avenarius, Rossiyada N. O. Losskiy h’.t.b. rawajlandırdı.
Dualizm (ma’selen, R. Dekart) bolmıstın’ tiykarında bir-birinen biyg’a’rez eki baslama- 
materiallık h’a’m ideyallıq bar dep esaplaydı.
Gilozoizm pu’tkil materiyag’a (tiri jansız) sezim, psixika, jan tiyisli dep qaraydı.
Panteizm G’qudayG’, G’ta’biyatG’, G’janG’ tu’siniklerin jaqınlastıradı. Panteizm ideyaları 
ertedegi sufizmge jaqın (Al-Tazali). Evropa filosofiyasında panteizm ideyası jan’a da’wirde Dj. 
Bruno h’a’m B. Spinozada rawajlandırıldı.
Ha’zirgi postklassikalıq filosofiyada, psixoanaliz filosofiyasında (Z. Freyd, K. Yung, E. 
Fromm) sana probleması qaraladı. A’sirese sanasızlıqtın’ sanag’a ta’siri izertlenedi.
Neotomizm - h’a’zirgi katolitsizmnin’ filosofiyası pu’tkil du’nyanı bir jaratqan allanın’ 
do’retpesi dep qaraydı.
Ekzistentsializm, ma’selen, J. P Sartrdın’ pikirinshe sana - psixikalıqtın’ bolmısının’ 
o’lsheminin’ tiykarı, jeke adamnın’ o’zinin’ o’mir su’riwin sanalı tanıp biliwi G’o’z bolmısının’ 
gu’wasıG’.
Ha’zirgi ilim ko’z-qarasınan sana adamnın’ ruwxıy aktivliginin’ joqarg’ı da’rejesi, reallıqtı 
seziwlik h’a’m oylaw obrazlarında sa’wlelenediriwdin’ joqarg’ı forması.
Sana, oylaw, psixika - sa’wlelendiriwdin’ materiallıq tiykarındag’ı za’ru’rli aqıbeti. 
Sa’wleleniw o’z-ara ta’sir etiwshi obektlerdin’ o’z-ara ta’sirinin’ na’tiyjesinin’ ko’rinisi.
Tiri emes ta’biyatta sa’wleleniw ko’p qırlılıqqa iye. Materiyanın’ h’a’r bir strukturalıq 
da’rejesine o’z-ara ta’sirdin’ spetsifikalıq xarakterli tu’rdegi h’a’m tipleri tiyisli. Demek, olar 
mexanikalıq, fizikalıq, ximiyalıq sa’wleleniw formaları.
Jer betinde biologiyalıq o’mirdin’ payda bolıwı menen universal o’z-ara ta’sirdin’ jan’a 
tu’ri - tiri organizmnin’ qorshag’an ortag’a beyimlesiwi payda boladı.
Tiri ta’biyattag’ı sa’wleleniw bul organizmlerdin’ iskerliginde ta’rtipke salıwshılıq rol 
atqarıp, onın’ sırtqı ortag’a baylanıslı aktivligine de tiyisli. Titirkeniwshilik - biologiyalıq 
da’rejenin’ sa’wleleniwinin’ birinshi forması.
Biologiyalıq da’rejede sa’wleleniw tiri organizmnin’ maqsetleri menen, tan’law h’a’m 
informatsiya menen belgilenedi.

---

İnformatsiya - bul h’aqıyqatlıqtın’ h’a’r tu’rli qubılısların maqsetke muwapıq ta’rtipke 
tu’sken h’alda sa’wlelendiriw, ol sa’wlelendiriwshi sistemanın’ maqsetleri h’a’m bir waqıtta bul 
maqsetlerge jetiwdin’ za’ru’rligin an’latadı. Usı sebepli biologiyalıq da’rejeden baslap 
informatsiyalıq sa’wleleniw tuwralı aytıw bar.
İnformatsiyalıq sa’wleleniwdin’ tiri organizm da’rejesindegisi - titirkeniwshilik. Bul 
a’piwayı reaktsiyalar sırtqı ortanın’ paydalı h’a’m zıyanlı faktorlarına baylanıslı juwap beriw 
uqıbı. Titirkeniw pu’tkil tirishilikke, o’simliklerge h’a’m h’aywanlarg’a h’a’m tiyisli.
Titirkeniwshilerdin’ tiykarında seziwliktin’ tiykarg’ı organizminin’ ortanı o’zgertiwge 
reaktsiyalıq uqıbı boladı. Seziwlik tiri biologiyalıq sistemalarg’a -qarapayım amebalardan baslap 
rawajlang’an nerv sistemasına iye joqarg’ı da’rejedegi h’aywanlarg’a deyin tiyisli.
Son’ınan bas miydin’ oraylıq nerv sistemasının’ h’a’m seziw organlarının’ tiykarında 
sa’wleleniwdin psixikalıq forması payda boladı.
Joqarı h’aywanlardın’ oraylıq nerv sisteması - bul ayırıqsha sa’wlelendiriw apparatı. Ol 
h’aywanlarda evolyutsiya barısında payda boldı, ol o’mir su’riw protsesinde sırtqı du’nya tuwralı 
signal, informatsiyanı qabıllaw h’a’m qayta islew menen birge keleshektegi iskerligi ushın 
saqlawg’a iye. Bul - yad.
Seziwliktin’ payda bolıwı menen sa’wleleniwdin’ organizmnin’ sırtqı ta’sirdin’ 
informatsiyasın qayta islew boyınsha ishki jumısı sıpatında roli ku’sheyedi.
Psixikalıq protsesslerdin’ payda bolıwı h’aywanlardın’ predmetlik iskerligi menen 
baylanıslı.
Predmetlik iskerilik eki da’rejede a’melge asadı. Haywanlardın’ tikkeley o’mir su’riwge 
bag’darlang’an iskerligi h’a’m qurallar menen janapaylang’an adamlardın’ materiallıq praktikası. 
Bul adamnın’ h’a’r tu’rli talapların qanaatlandırıw maqsetinde ta’biyattı o’zgertiwge qaratılg’an. 
Praktikanın’ payda bolıwı menen tek adamzat tegine (rodına) tiyisli sa’wleleniwdin’ texnikalıq 
forması payda boladı.
A’lbette sananın’ kelip shıg’ıwına baylanıslı h’a’r turli podxodlar bar: a) diniy, sana (jan) 
qudaylıq do’retiw aktının’ na’tiyjesi, b) İdealistlik: b/1) sana-ma’n’gi, b/2) sana-qudaydın’ 
do’retpesi, b/3) sana-belgili ruwxıy tiykardın’ (absolyut ideya, jer-ju’zlik rux) belgili 
da’rejesinde payda boladı.
v) Materialistlik: fizikalistlik podxod. Bul boyınsha sana materiyanın’ belgili bir tu’ri (vid) 
boladı da, ideallıqtın’ materiallıqtan ayırıqsha kelip shıg’ıw probleması joq degen so’z. 
Biologiyalandırıw podxodı. Bul boyınsha sananın’ kelip shıg’ıwı evolyutsiyanın’ biologiyalıq 
faktorları menen baylanıstırıladı. Ha’zirgi ilimiy - materialistlik biliw sananın’ kelip shıg’ıwın 
adamnın’ sotsiota’biyatlıq qubılıs sıpatında qa’liplesiwi menen baylanısta qaraydı.
Sananın’ kelip shıg’ıwı ma’selesin qarag’anda, birinshiden uzaq aralıqtı qamtıytug’ınlıg’ı, 
ekinshiden sananın’ arxaikalıq forma h’a’m faktları tikkeley beriliwi mu’mkinshiligine iye emes.
Sananın’ payda bolıwı ma’selesin adamnın’ praktikalıq iskerliginin’ xarakterine sa’ykes 
da’rejede tu’sinbew mu’mkin emes. Adamzat iskerliginin’ ayırıqshalıqlarınan sananın’ 
ayırıqshalıg’ı kelip shıg’adı. Usı sebepli h’a’m h’aywanlarda h’a’m adamlarda sa’wleleniwdin’ 
printsipiallıq ayırıqshalıg’ı olardın’ iskerliginin’ xarakteri menen baylanıslı.
Haywanlardın’ elementar oylawının’ bazisi - olar a’melge asıratug’ın biologiyalıq iskerlik. 
Aytayıq, antropoidlarg’a eksperiment payıtında olardın’ jan’g’aqtı tas penen buzıwı, tayaqlardı 
termitniklerde tesikti ken’eytiwde rıchag sıpatında paydalanıwda h’.t.b. bug’an da’liyl. Degen 
menen h’aywanlardın’, h’a’tteki maymıllardın’ qurallı iskerligi ju’da’ siyrek, epizodlıq 
xarakterge iye. Oylawdın’ urıg’ı antropoidlarda bar. Ol h’a’m bolsa, ma’selen, maymıllarda 
qıyın emes ma’seleni sheshiwde, ulıwmalastırıwdın’ qarapayım formaların a’melge asırıwda 
ko’rinis tabadı. Analiz, sintez, abstraktsiya ulıwmalastırıw h’aqıyqıy abstraktlı ideallıq formada 
bolmaydı.
Rawajlanıwdın’ joqarı tochkasına h’aywanlar avstrolopiteklerde (adamlardın’ aldı) jetedi. 
(Ma’selen, qazıw barısında tabılg’an tik ju’retug’ın adam ta’rizli maymıllar, olar bunnan 1, 5-5 
mln. jıl burın jasag’an).

---

Avstrolopiteklerdin’ ju’da’ rawajlang’an da’wirinde (adamlardın’ aldının’ son’g’ı da’wiri) 
olar qarapayım tas qurallardı tayarlap baslaydı. Bul qurallar 2, 6 mln. (Turkan ko’li, Keniya), 2, 
5 jıl (Zair), 2, 1 mln. jıl (Omo, Keniya da’ryaları) h’a’m 1, 75 mln. jıl (Olduvan jıraları, 
Tanzaniya) burın tayarlang’an. İzertlewdin’ ko’rsetiwinshe bunday qurallardı jasaw texnikası 
sha’rtli - reflektorlıq iskerlik ramkasında h’a’m mu’mkin.
Bular menen salıstırg’anda a’yyemgi adamlarda (arxantroplarda) biraz ilgerilew bar. Aqırı, 
miynet qurallarında aq, ma’selen qol rubilolardı tayarlaw ushın turaqlı ko’z-qaras, keleshektegi 
quraldın’ obrazları talap etiledi. Oylawda sebeplik axıbetlik baylanıslardın’ ideyalıq obrazın 
abaylaw mu’mkin. Bul basqıshta qarapayım so’ylew payda boladı, h’a’zirgi adamnın’ so’ylew 
iskerligi menen baylanıslı miydin’ uchastoklarında intensiv o’siw seziledi.
Al, paleoantroplar (a’yyemgi adamlar) etabında, shaması ulıwmalastırılg’an ko’z-qaraslar, 
qarapayım pikirler h’a’m juwmaqlar payda boladı. Bul da’wirlerde diniy h’a’m estetikalıq ko’z-
qaraslardın’ baslamaları payda boladı. Bunı neandertallardın’ jerlengen jerinen tabılg’an 
mag’lıwmatlar da’lilleydi.
Qullası, sana ele o’zgeshelikke iye emes h’a’m ol materiallıq iskerlikke enisip ketken. Tek 
g’ana praktikanı men’geriwdegi bir yarım million jıl aralıg’ında praktikalıq h’a’rekettin’ logikası 
oydın’ h’a’reketinin’ logikasına aynaladı. Solay etip materiallıq, praktikalıq iskerliktin’ sananın’ 
h’a’m oylawdın’ qa’liplesiwindegi a’h’miyeti anıq. Bul usı bu’gin soqır, tas geren’ balalardın’ 
o’zlerine o’zlerinin’ xızmet etiwi barısındag’ı alıng’an na’tiyjeler menen da’liyllenip otır (A. İ. 
Mesheryakov, A. İ. Sokolyanskiy metodikası). Bul protsesste soqır, tas geren’, gu’n’ balalar 
materiallıq h’a’rekettin’ G’logikasınG’ men’gerip alg’an.
Ha’zirgi ilimde usı bu’ginge deyin u’lken yarım sharlardın’ neyronlarının’ quramalı 
jıyındısı sananın’ h’a’m oylawdın’ payda bolıwına alıp keletug’ınlıg’ı ju’da’ anıq emes. Bul bir. 
Ekinshiden, bul kletkalarda o’tetug’ın psixofizikalıq protsessler en’ son’ında psixikalıq iskerlik 
h’a’m adamnın’ aqıl-oyı sıpatında belgilenip, tu’siniklerdin’, qıyın iskerliktin’, yad, 
boljawlardın’ payda bolıwın qalayınsha alıp keledi degen ma’sele h’a’m anıq emes.
Fiziologiyalıq protsessler miyde h’a’m nerv sistemasında o’tip, materiallıq protsessler bola 
aladı. Olardı priborlardın’ ja’rdeminde baqlaw mu’mkin. Biraq sana onday emes. Bul jerde 
sananın’ informatsiya menen analogiyalıq mu’mkinshiligin anıqlaw mu’mkin.
Ma’selen, informatsiya fizikalıq signaldın’ ja’rdeminde berilgeni menen ol mazmunı 
boyınsha signaldın’ fizikalıq qa’siyetleri bola almaydı.
Miydin’ fiziologiyasın izertlegen Nobel sıylıgının’ laueriatı Rodjer Sperridin’ pikirinshe 
bas miydin’ funktsionallıq asimmetriyasında mınaday printsip bar. Shep yarım shar - logikalıq, 
abstrakt oylawdın’, on’ yarım shar - konkret - obrazlıq oylawdın’ bazası. Bul bir, ekinshisi, bir 
individte G’eki adamnın’G’ bolıwın R. Sperri adamlardın’ oylawının’ h’a’m minez-qulqının’ 
geybir dag’dılarının’ bo’lek sa’wleleniwi menen baylanıslıg’ın aytadı. Bas miydin’ on’ yarım 
sharın basqaratug’ın adamlardın’ bo’legi shep yarım shardı basqaratug’ınlarg’a qarag’anda 
konformizmge jaqınıraq.
Miydin’ neyronlıq sho’lkemi h’a’m ondag’ı o’tetug’ın protsessler, bir jag’ınan adamnın’ 
ruwxıy du’nyası, ekinshi jag’ınan bir-biri menen baylanıslı, biraq bir-birinen ayırılıp turatug’ın 
qubılıslar. Olar bir-birine misli zat h’a’m onın’ qa’siyeti, organ h’a’m funktsiya, protsess h’a’m 
onın’ na’tiyjesi boladı. Ayırmashılıq sonda miydin’ neyrodinamikalıq protsessleri materiallıqqa 
iye bolsa, ol payda etetug’ın ruwxıy qubılıslar, sezimler, oylar keshirmeler, emotsiyalar-
ideallıqqa iye.
Sana miysiz bolıwı mu’mkin emes. Tag’ı bir sha’rt - sotsiallıq orta, aqırı adam-
biopsixosotsiallıq qubılıs.
Adamlardın’ sotsiumdag’ı oz-ara ta’siri, olardın’ miynet iskerliginde qarım-qatnası jeke 
adamnın’ h’a’m pu’tkil sotsiumnın’ h’a’m sanasının’ payda bolıwına bekkemleniwine h’a’m 
rawajlanıwına jag’day jasaydı. İnformatsiyanın’ alınıwı, onın’ beriliwi, saqlanıwı h’a’m pu’tkil 
sotsium ta’repinen paydalanıwı za’ru’rli bolıp tabıldı. Sonın’ ushın sana h’a’m miynettin’ 
za’ru’rligi tiykarında aqıl-oyg’a sıyımlı so’ylew, til payda boldı.
Sana qa’liplesiwindegi bas sotsiallıq rol miynet protsesine tiyisli.

---

Qullası, rux, oylaw, aqıl-oy - adamnın’ ja’miyetlik maqluq sıpatında funktsiyası. Adam 
sotsiallıq qatnaslar sistemasın alıp keliwshi, ja’miyetlik o’mirdin’ h’a’m praktikanın’ subekti.
Miynet iskerligi h’a’m so’ylew, adamzat tili adamnın’ oy-o’risin ken’eytip, onın’ 
ruwxıylıg’ın rawajlandırdı. Adamlarda kem-kemnen o’zinin’ bolmısın sanalı tu’siniw, o’zinin’ 
du’nyadag’ı ornın, ta’biyatqa, ja’miyetke qatnası boyınsha sanalılıq payda boladı. Miynet 
praktikasın so’ylewdin’ rawajlanıwı h’a’m jetiliwi arqasında adam ta’biyat nızamların tanıp 
bilip, joqarı ilimiy da’rejedegi abstraktsiyalawg’a o’te aladı.
Til adam bilimlerin saqlaytug’ın h’a’m onı tolıqtırıp turatug’ın funktsiyanı atqaradı.
Til sotsiallıq ta’jiriybeni jetkizedi, adamzattın’ tariyxıy rawajlanıwındag’ı u’ziliksizlikti 
ta’miynleydi. Adamnın’ oyları, idealları, ko’z-qarasları so’zge aylanadı. Til h’a’m sana birge 
o’mir su’redi. Til oydın’ belgililik ko’rinisi. Ja’miyettin’ rawajlanıwı menen til h’a’m 
rawajlanadı 
Miynet h’a’m til menen birlikte sananın’ rawajlanıwında siyasiy, xuqıqıy, a’dep-ikramlılıq, 
ta’rbiyalıq, basqarıw, sho’lkemlestiriw, biliwlik aspektler h’a’m bar.
Adamnın’ sanasın qa’liplestiretug’ın sotsiallıq protsessler, onın’ h’a’m materiallıq h’a’m 
ruwxıy ta’repleri bir-biri menen aktiv o’z-ara ta’sir etedi. Pu’tkil sotsiumnın’, toparlıq sananın’ 
(milliy-diniy, professionallıq h’. t. b) ta’sirinde boladı.
Ja’miyetlik pikir, ja’miyettin’ sanası jeke adam ta’repinen tikkeley emes, ma’deniyattın’, 
ilimiy, ideologiyalıq, massalıq informatsiya h’a’m kommunikatsiya quralları arqalı qabıllanadı. 
Solar arqalı jeke adam bolıp qa’liplesedi.
g’. Adamnın’ sanası, onın’ quramlı ruwxıy du’nyası, aqıl-oyı quramalı du’ziliske, ishki 
sho’lkemge iye. Jeke adamnın’ tiykarg’ı stukturalıq elementi bul - onın’ psixikası, h’a’tteki 
sanası-adamzat psixikasının’ joqarg’ı ko’rinisi. Joqarı h’aywanlardın’ da’rejesindegi psixika 
quramalı, sırtqı sha’rayatlarg’a beyimlesiw, maqsetke muwapıq iskerlik, bay, rawajlang’an 
yadtın’ elementleri sıpatında payda boladı. Biraq ju’da’ uqıplı G’talantlıG’ degen h’aywanlar 
h’a’m o’zlerinin’ talapların h’a’tteki tas ya tayaq sıyaqlı qarapayım miynet quralların 
paydalang’anda h’a’m tayar ta’biyat produktaları menen qanaatlandıradı. Eger h’aywanlardın’ 
o’zin qorshag’an orta menen o’z-ara ta’siri, tiykarınan olardın’ denelik pitimi anotomiyası h’a’m 
fiziologiyası arqalı belgilense, adamnın’ sanası psixikanın’ ko’rinisinin’ joqarg’ı forması 
sıpatında adamzat bolmısının’ ja’miyetlik uyımlasıwının’ ta’sirinde a’melge asadı.
Adamnın’ psixikası onın’ psixikalıq skladın, xarakter, temperament, uqıpların, bah’alaw 
orientatsiyaların, o’z-ara analizlewin h’a’m o’zin o’zi bah’alawın, oylawdın’ individuallıq stilin 
h’a’m turmıslıq ukladın belgileydi.
Psixika o’z ishine sananı, sonday aq adamnın’ sanasınan qadag’alawdan tısqarıda 
bolatug’ın onın’ ishki du’nyasının’ podsoznanie dep atalatug’ın belgili qatların h’a’m qamtıydı.
A’lbette sana - bul sistema. İshki du’zilisi, tiplerdin’ ierarxiyası, da’reje, formalarg’a iye. 
Olar; sezimler, oylar, emotsiyalar, erik h’a’m yad h’a’m olardın’ tutaslıg’ı.
Bul elementlerdin’ h’a’r biri adamnın’ bolmısının’ konkret tariyxıy sharayatları menen 
belgilenedi. Aytayıq, sananıq informatsiyalıq funktsiyasının’ a’melge asıwı ushın en’ aldı menen 
sezimlik h’a’m oylaw quralları, informatsiyalıq sapasın h’a’m mazmunın bah’alawda 
emotsiyalar iske tu’sse, sırttan alıng’an na’tiyjelerdi a’melge asırıw ushın yad h’a’m erik 
za’ru’rli.
Seziw. Adamnın’ seziwleri, sezimleri h’a’m oylaw sırtqı du’nya tuwralı tiykarg’ı 
informatsiya alıp keliwshiler. Seziw, ko’riw, taktillik, seslik, da’m sezimleri adamg’a bul 
du’nyada bag’darlanıwda u’lken rol oynaydı. Bul seziwde bizdi qızıqtırg’an obekttin’ ornı, tu’ri, 
iyisi, qattılıg’ı, temperatura h’a’m t. baskada qa’siyetleri informatsiya beredi.
Qabıllaw protsesinde obekt tutas alınadı. Onın’ waqıtlıq - ken’isliklik minezlemesi h’a’m 
ideallıq obrazdın’ materiallıq proobraz benen salıstırılıwı, demek qabıllawdın’ obekti menen 
salıstırılıwı qamtıladı.
Emotsiyalar sananın’ du’zilislik elementi sıpatında qubılıslarg’a h’a’m waqıyalarg’a 
unamlı h’a’m unamsız qatnastı, olarg’a aldın-ala isenimlik qatnas (u’mit, quwanısh, qorqıw 
h’a’m tag’ı da basqa) ya biyta’replikti boldıradı. Aytayıq, adamdı isendiriwge umtılıw, tartısıw, 

---

qayg’ırıw ya emotsionallıq shok, effekt h’alatında bolıw (qızg’anıw, jekko’riw, jaqtırtpaw), 
stress ya frustratsiya (ezilgen h’alat) emotsiyalardın’ informatsiyalıq a’h’miyeti subekttin’, 
obekttin’ bah’alaw qatnasında h’a’m ko’rinedi (jaqsı-jaman h’. t. b).
Erik. 
Subekttin’ 
eriklik 
regulyatsiyası 
obektiv 
sharayatlar 
menen 
subektiv 
mu’mkinshiliklerdi ajıratıwda ko’rinedi. Erik jeke adamnın’ tan’lawında ko’rinis tabadı. Eriksiz 
sana akti a’melge aspaydı. A’sirese subekt istin’ ko’zin bilip sheshimge kelse, eriktin’ erkinligi 
bolg’anı.
Yad - bul adamnın’ ya adamzat ja’miyetinin’, o’zinin’ ya basqanın’ o’tkenin bu’gingide 
saqlawı h’a’m qayta jan’g’ırtıwı. Adamzat yadı adamlardın’ pu’tkil o’tken tariyxı tuwralı 
ta’jiriybeni, informatsiyanı saqlaydı. Sog’an qarap adam waqıtta, ken’islikte orientatsiyag’a iye 
boladı. Plan, programmalar jasaydı.
Yadtın’ basqa funktsiyası - o’tken h’aqıyqatlıqtı qayta jan’g’ırtıw.
Oylaw bul h’a’r qashan jeke adamlıq o’zgeshelikke iye. Ol o’z ishine maqsetke muwapıq, 
ulıwmalastırılg’an bilimdi aladı. Bunda subekttin’ obektiv baylanıslardı h’a’m qatnaslardı biliwi 
h’a’m bar.
Oylaytug’ın adam logikalıq juwmaqlarg’a kele aladı. Oylawda adamzat ta’jiriybesinin’ 
miyraslıg’ı a’melge asadı.
Sananın’ bul atalg’an elementleri bir-biri menen tıg’ız baylanıslı.
Durıs, adamnın’ pu’kil iskerligine sanadan baska sanasız elementler, podsoznanie ta’sir 
etedi.
Aytayıq, Shınlıq h’a’m Jalg’anlıq, Jaqsılıq h’a’m Jamanlıq, Go’zzallıq h’a’m 
Kelbetsizliktin’ polyarizatsiyalanıwın subekttin’ psixikası geyde psixikalıq iskerliktin’ 
sanasızlıg’ı arqasında h’a’m a’melge asıradı. Solay etip, sanasızlıq, shala sanalılıq sananın’ 
bolmısının’ bir forması bolıp tabıladı. Sananın’ bul eki sın’arı - sana h’a’m podsoznanie bir-
birine ta’sir etedi.
Podsoznatelnoe (shala sanalılıq) oblastı o’z ishine tu’s ko’riw, gipnoz h’alatın, sanalı emes 
tilekler, qa’wipti aldın ala seziw, (ma’selen, jag’ımsız waqıyalar aldında) h’.t.b. aladı. 
Podsoznaniege individtin’ o’mirlik ta’jiriybesi, o’mirlik informatsiyasının’ ken’ massası kiredi. 
Adam ta’repinen avtomat, instinktiv tu’rde a’melge asıp, qorg’anıw mexanizminin’ rolin atqarıp, 
miydi mudamı zorıg’ıwdan saqlaytug’ın ko’p g’ana h’a’reketler podsoznanie arqalı 
qadag’alanadı h’a’m basqarıladı. Sanasızlıq bul o’mirlik ustanovkalar, adamnın’ a’detleniwi, 
intuitsiya h’.t.b.
Podsoznanienin’ filosofiyalıq h’a’m psixologiyalıq analizine dıqqat bo’lgen ullı oyshıllar 
Z. Freyd, K. Yung, E. Fromm.
Z. Freydtin’ pikirinshe podsoznanie adamlardın’ minez-qulqının’, iskerliginin’, moralının’, 
iskusstvosının’, pu’tkil ruwxıy ma’deniyatının’ tiykarı. K. Yung individuallıq sanasızlıq penen 
bir qatarda G’kollektivlik sanasızlıqG’ tu’sinigin ilimiy aynalısqa tu’sirdi. Bul boyınsha 
podsoznanie o’zine tek subektivlikti h’a’m individuallıqtı g’ana emes, en’ aldı menen 
kollektivlik, jekelik emes psixologiyalıq mazmung’a iye. Bul teren’ a’yyemgilikke ketedi h’a’m 
ol Yungta arxetip degen atqa iye. E. Fromm bolsa G’sotsiallıq xarakterG’ tu’sinigin engizedi. 
Bul subekttin’ individuallıq psixikası menen ja’ma’a’ttin’ sotsiallıq strukturasın jalg’astıratug’ın, 
da’lda’lshı. E. Fromm podsoznanienin’ h’a’zirgi tutınıwshı ja’ma’a’ttin’ bah’alıq, aksiologiyalıq 
orientirlerine ta’sirin izertleydi. Ma’selen, Fromm shıg’armalarının’ qah’armanı tiri jan-
tutınıwshı. Gamlettin’ G’bıt ili ne bıtG’ sorawının’ ornına G’imet ili bıtG’ deydi. Bul 
zamanago’y adamdı ta’biyattan basqa adamlardan bo’lekleydi, mizantropiyalıq psixiologiyanı 
qa’liplestiredi. Al podsoznanie bolsa bul psixiologiyalıq ajıralıw barerin alıwg’a, adamnın’ 
xarakterine o’zgertip, o’mirge h’u’rmetke shaqıradı, du’nya menen birlesiwge umtıladı.
3. Sananın’ du’zilisi o’z ishine onın’ pikir, gu’man, isenim h’. t. b sananın’ epistemiyalıq 
formaların G’degen atqa iye qa’siyetG’ aladı (episteme-girekshe bilim). Olar sananın’ tipleri 
menen formaları. Pikir. Adamnın’ ya adamlardın’ toparlarının’ pikiri olardı anaw ya mınaw 
ma’sele boyınsha ko’z-qarasın, du’nyanı tu’sinetug’ının an’latadı. Ol jeke adamnın’ individuallıq 
ta’jiriybesi h’a’m pu’tkil sotsiumnın’ kollektiv ta’jiriybesi, sonday-aq adamnın’ h’a’m 

---

adamlardın’ yadı menen baylanıslı. U’lken toparlardın’ tutas sotsiallıq toparlardın’ massalıq 
sanasındag’ı faktlarg’a, waqıyalarg’a, ja’miyettin’ qubılıslarına qatnasların, olardın’ talap, 
ma’plerin bildiretug’ın ja’miyetlik pikir bar. Ja’miyetlik pikir - individuallıq pikirlerdin’ 
a’piwayı qosındısı emes, al ja’miyetlik kollektivlik aqıl-oydın’ ja’mlengen ko’rinisi.
Gu’man o’z ishine durıslıg’ı h’a’m paydalılıg’ına subekt ele isenimi jetpegen mag’lıwmat 
h’a’m informatsiyanı aladı.
İsenim sananın’ forması sıpatında subekt ta’repinen anıq, isenimli, logikalıq qarama-
qarsılıqqa iye emes boladı. İsenimnin’ tiykarında da’liylsiz, aksiomatiyalıq da’rejede anaw ya 
mınaw mag’lıwmatlardı, faktorlardı qabıllaw mu’mkin. Adamnın’ isenimlerinde ideyalar 
sezimler h’a’m subekttin’ erki alg’a qoyılg’an maqsetti praktikalıq jetkiziwge qaratılg’an.
Bilim sananın’ forması sıpatında o’z ishine pikir isenim h’a’m gu’mandı kirgizedi. Bilim 
du’nyanın’ obektiv qa’siyetlerinin’ h’a’m baylanıslarının’ ideyallıq sa’wleleniwi (R. Bekon 
G’Bilim-ku’shG’). Haqıyqatında da nag’ız anıq bilim - bul kvintessentsiya, adamzat 
praktikasının’ jıyındısı, adamzat ta’repinen ko’p a’sirlik tariyxında ja’mlengen kollektivlik 
ta’jiriybe.
İsenim (vera) bilimnin’ qarama-qarsı ta’repi. Bilim adamg’a isenim engizip, onı isenimler 
menen qurallandıradı. İnanım - isenimnin’ joqarg’ı basqıshı. Durıs, inanım (vera) bilimnin’ 
ko’rinisi bolmawı mu’mkin. İnanım ju’da’ jekelik a’h’miyetke iye. Sonın’ ushın inanım menen 
bilimnin’ arasındag’ı ayırmashılıq sonda birinshisinde aktsent adamnın’ subektiv isenimine, 
ekinshisinde obektivlikke islenedi.
n’. Sananın’ tiykag’ı a’h’miyetli funktsiyalarının’ biri - adam o’z bolmısın, onın’ 
unikallıg’ın, qaytalanbaslıg’ın sanalı tu’rde tanıp biliwi. G’O’zin’di-o’zin’ tanıp bilG’ - bul 
antikalıq da’wir filosoflarının’ shaqırıg’ı. Basqa bir sententsiya, ol h’a’m bolsa antikalıq 
da’wirden kiyatırg’an h’a’m bizge jetken - G’Adam - barlıq zatlardın’ o’lshemiG’. Usı sebepli 
adam o’zin-o’zi tanıp biliwi menen bir waqıtta o’zin qorshag’an du’nyanı tolıg’ıraq, teren’irek 
tu’sinedi.
Adamnın’ o’zin-o’zi sanalı tu’rde tanıp biliwi tiykarınan u’sh organikalıq momenttin’ 
birligin tutadı; a)adam ta’repinen o’zinin’ basqa adamlarg’a uqsaslıg’ın ya olardan 
ayırmashılıg’ın sanalı tu’rde biliwi. b) Adamnın’ o’zinin’ basqada materiallıq ta’biyiy h’a’m 
sotsiallıq obektler menen uqsaslıg’ın, olardan ayırmashılıg’ın sanalı tu’rde tanıp biliwi. v) Bul 
sanalı tu’rde tanıp biliw tiykarında o’mir su’riw, jasaw subektinin’ o’zin-o’zi bah’alawının’ 
payda bolıwı. O’zin-o’zi tanıp biliwdin’ (samosoznanie) tiykarg’ı elementleri; o’zin-o’zi 
analizlew, o’zin-o’zi baqlaw h’a’m o’zin-o’zi bah’alaw.
O’zin-o’zi tanıp biliw arqalı adam o’zinin’ du’nyag’a aktiv qatnasın, sonday-aq maqsetke 
muwapıqlıq funktsiyasın atqaradı (Aytayıq, adam o’zinin’ keleshektegi h’a’reketlerinin’ jobasın 
jasap, mu’mkin bolg’an juwmaqların aldın-ala biledi). Adamnın’ o’zin-o’zi tanıp biliwi 
ja’rdeminde sananın’ basqarıw funktsiyası a’melge asadı.
O’zin-o’zi tanıp biliwi (samosoznanie) sananın’ o’zine qaratılg’an o’zinin’ ma’nisin, 
adamnın’ maqseti, onın’ bolmısının’ ma’nisin, o’z potentsiallarının’ h’a’m uqıplarının’ a’melge 
asıw mu’mkinshiliklerin tanıp biliwge, baskasha aytqanda adamnın’ o’zin-o’zi o’zinin’, 
ja’miyettin’ ko’z aldında aktuallastırıwına qaratılg’an.
Adamnın’ sanasının’ tag’ı bir funktsiyası - tu’siniw. Qa’legen tu’siniw - belgili bir 
tu’sinbewshilikti jen’iw degen so’z. Tu’siniw en’ abstrakt filosofiyalıq ma’niste h’aqıyqıylıqtın’ 
anaw ya mınaw qubılısın sanalı tu’siniw h’a’m usının’ tiykarında bul qubılstın’ ma’nisine jetiw 
h’a’m onın’ adam ta’repinen men’geriliwi boladı.
Tu’siniwdi izertlew - germenevtikanın’ izertlew obekti. Germenevtikanın’ tiykarın salg’an 
XVIII -a’sirdin’ aqırı XIX a’sirdin’ birinshi shereginde nemets protestant teologı h’a’m filolog 
Fridrix Shleyermaxer. Onın’ pikirinshe germenevtikanın’ tiykarg’ı wazıypası klassikalıq tariyxıy 
tekstlerdi tu’siniw h’a’m olardı durıs oqıw barısında o’tken da’wirlerdegi adamlardın’ ruwxıy 
du’nyasın tanıp biliw. Olardın’ du’nyasın tek obektivlestiriw arqalı g’ana biliw mu’mkin. 
Ma’selen 
postupkalar, 
tekstler, 
iskusstvo 
shıg’armaları 
h’a’m 
o’ner 
h’.t.b. 
Bul 
obektivlestiriwdegi ma’nisti ayırıqsha sezim ja’rdeminde - empatiya a’melge asırıw mu’min. 

---

Ha’zirliginde filosofiyalıq germenevtika sheshetug’ın ma’seleler ken’eydi. Sananı tanıp biliw 
h’a’m tu’siniw protsesinde subekttin’ aktiv roli ju’da’ esapqa alınadı. İndivid bir na’rseni bilip 
g’ana qoymastan, ol bul bilimnin’ faktın h’a’m sanalı tanıp biledi; men bir na’rseni bilip g’ana 
qoymayman, onı tu’sinemen, tu’sinetug’ınlıg’ımdı h’a’m tu’sinemen.
Ha’zirgi germenevtikag’a u’les qosqanlar nemets filosofları V. Diltey, M. Xaydegger, 
Xans Georg Gadamer, frantsuz filosofı Pol Riker. Tu’siniw Dilteydin’ pikirinshe tu’siniw ruwxıy 
h’alattı total tu’siniw h’a’m seziniwdin’ tiykarında onı rekonstruktsiyalaw, Gadamer ushın - bul 
biliwshi, h’a’reket etiwshi h’a’m bah’alawshı adamnın’ jasaw usılı. Riker ushın en’ fundamental 
filosofiyalıq tu’sinik - jeke adam, sebebi ol ma’nislerdin’, tu’siniwlerdin’ tuwılıw ornı. Adamdı 
adam tu’siniw protsesi qarım-qatnasıq (obshenie) penen tıg’ız baylanıslı.
Tu’siniw burıng’ı bilim, oylawdın’ logikalıq ma’deniyatı, aldın’g’ı sotsiallıq ta’jiriybe 
menen belgilengen.
Tu’siniwge adamnın’ uqıbı G’praktikalıq tu’siniwG’ statyasınan baslanadı (Alg’ashqı 
adam). Son’ınan tu’siniwdin’ ayırıqsha forması- magiya, biliwge bag’darlang’an oylawdın’ 
ayırıqsha reflektsiyası, G’praktikalıq tu’siniwdiG’ sanalı biliw h’a’m onın’ u’stinen ayırıqsha oy 
ju’ritiw, pikirlew. Tek antikalıq da’wirden baslap G’teoriyalıq tu’siniwG’ toplag’an bilimlerdin’, 
biliwlerdin’, dag’dı h’a’m texnologiyalardın’ reflektsiyası sıpatında ko’rinis tabadı. Demek 
tu’siniwdin’ xarakteri, sanalı tu’siniwdin’ mexanizmi jekelik h’a’m sotsiallıq momentlerdin’ o’z-
ara ta’sirinin’ na’tiyjesi boladı h’a’m ja’miyetlik praktikanın’ ko’p tariyxıy h’alatı menen 
belgilenedi.
Sananın’ tag’ı bir funktsiyası - do’retiwshilikke umtılıw. Bul sananın’ maqsetti qoyıwında, 
adamnın’ boljawdı boldırıwında ko’rinis tabadı.
Tvorchestvolıq iskerlik konstruktorlıq-do’retiwshilik, qayta o’zgertiwshilik iskerlik penen 
baylanıslı.
Do’retiwshilik - jan’adan materiallıq h’a’m ruwxıy bah’alıqlardı adamzat ta’repinen 
ta’biyiy baylıqlardı sanalı men’geriw na’tiyjsinde qurıw, jasaw, sonday-aq adamnın’ o’zinin’ 
uqıplarının’ rawajlanıwı.